آداب خدمتگزاری

 

چکیده

خدمتگزاری، شامل فعالیت‌های مفید انسان در زمینه‌های گوناگون فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و … است، آداب خدمتگزاری در بیان و کردار پیامبران و امامان دیده می‌شود و آثار فراوانی هم به دنبال دارد؛ از جمله اینکه پیوند اجتماعی انسان را مستحکم می‌سازد و در عین حال از آداب زندگی انسان بشمار می‌رود. خدمتگزاری البته رضایت خدا را هم به همراه دارد و جلوه‌های آن در برطرف ساختن نیازهای مردم و سود رساندن به آنان، پدیدار می‌شود.

 

۱- معنی و مفهوم خدمت

خدمت، انجام عملی از سر بندگی و دلسوزی برای کسی. پرستاری و تعهد و تیمار. (لغتنامه دهخدا)

 

۲- اهمیّت خدمت

اَللهُ تَعالی: فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذَٰلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ. (رعد/۱۷)

امّا کف، به کناری می‌افتد و نابود می‌شود. ولی آنچه به مردم سود می‌رساند (مثل آب یا فلز خالص) در زمین می‌ماند. [خداوند] این‌ چنین مثال می‌زند.

 

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فِی‏ قَوْلِ‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ {وَ جَعَلَنِی‏ مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ.}‏ (مریم/۳۱) قَالَ نَفَّاعاً. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۲۴)

امام صادق (علیه السلام) در (تفسیر) فرموده‌ی خدای عزیز و بلندمرتبه : {و هر جا که باشم مرا بسیار با برکت و سودمند قرار داد.} فرمود: یعنی بسیار سود بخش (قرار داد).

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ أَنْسَکُ النَّاسِ نُسُکاً أَنْصَحُهُمْ‏ جَیْبا وَ أَسْلَمُهُمْ قَلْباً لِجَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ. (کافی ج ۲ ص۱۶۳)

عابدترین مردم آن کسی است که نسبت به همه‌ی مردم خیرخواه‌تر از دیگران و نسبت به تمام مسلمین، قلبش تسلیم‌تر باشد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ‏‏مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ‏ فَلَیْسَ مِنْهُمْ‏ وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ‏ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ. (کافی ج۲ ص۱۶۴)

کسی که صبح کند و به امور مسلمین همّت نگمارد و دراندیشه‌ی کارهای آنان نباشد، از آنها نیست، و کسی که بشنود مردی فریاد می‌زند و کمک می‌طلبد و به او کمک نکند، مسلمان نیست.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ‏ کَثُرَ إِحْسَانُهُ‏ کَثُرَ خَدَمُهُ‏ وَ أَعْوَانُه. (غرر الحکم ص۶۲۶)

کسى که فراوان نیکى کند، خدمتگزاران و یارانش فراوان شوند.

 

۳- شرایط خدمت

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ‏ مَشَى‏ فِی‏ حَاجَهِ أَخِیهِ‏ الْمُسْلِمِ‏ وَ لَمْ‏ یُنَاصِحْهُ‏ فِیهَا کَانَ کَمَنْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَصْمَهُ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۷۵)

هر کس برای رفع حاجت برادر مسلمانش روانه شود و خیر او را نخواهد، به خدا و رسولش خیانت کرده، و خدای عزیز و بلندمرتبه، با او دشمن است.

 

۴- خدمت به خدا

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: … یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ‏ بِحَقِّکَ‏ وَ قُدْسِکَ‏ وَ أَعْظَمِ‏ صِفَاتِکَ‏ وَ أَسْمَائِکَ‏ أَنْ تَجْعَلَ أَوْقَاتِی مِنَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ بِذِکْرِکَ مَعْمُورَهً وَ بِخِدْمَتِکَ مَوْصُولَهً وَ أَعْمَالِی عِنْدَکَ مَقْبُولَهً … یَا رَبِّ یَا رَبِّ قَوِّ عَلَى خِدْمَتِکَ جَوَارِحِی وَ اشْدُدْ عَلَى الْعَزِیمَهِ جَوَانِحِی وَ هَبْ لِیَ الْجِدَّ فِی خَشْیَتِکَ وَ الدَّوَامَ فِی الِاتِّصَالِ بِخِدْمَتِک‏ … (دعای کمیل)

پروردگارا! پروردگارا! پروردگارا! از تو درخواست می‌کنم به حقّ و قداست و ‏پاکی‌ات و بزرگ‌ترین صفات و نام‌هایت که همه‌ی اوقاتم را از شب و روز به یادت آباد کنی و به خدمتگزاری‌ات پیوسته ‏بداری؛ و اعمالم را در پیشگاهت پذیرفته قراردهی … ای ‏پروردگارم! ای پروردگارم! ای پروردگارم! اعضایم را در راه خدمتت نیرو بخش و دلم را بر عزم و همّتت محکم کن و ‏کوشش در راستای پروایت و دوام در پیوستن به خدمتت را به من ارزانی دار…

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: الْخَلْقُ‏ عِیَالِی‏ فَأَحَبُّهُمْ‏ إِلَیَ‏ أَلْطَفُهُمْ‏ بِهِمْ‏ وَ أَسْعَاهُمْ‏ فِی‏ حَوَائِجِهِمْ‏.(کافی ج ۲ ص ۱۹۹)

خدای عزیز و بلندمرتبه فرماید: مخلوق، خانواده‌ی من هستند. محبوب‌ترین آنها نزد من کسى است که به خانواده‌ی من مهربان‌تر و در برآوردن نیازمندی‌هایشان کوشاتر باشد.

 

۵- خدمت ائمه علیهم السلام به مردم

وَ جَاءَهُ )اَلحُسَینُ عَلَیْهِ السَّلَامُ( رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَهُ حَاجَهً فَقَالَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَا أَخَا الْأَنْصَارِ صُنْ‏ وَجْهَکَ‏ عَنْ‏ بِذْلَهِ الْمَسْأَلَهِ وَ ارْفَعْ حَاجَتَکَ فِی رُقْعَهٍ فَإِنِّی آتٍ فِیهَا مَا سَارَّکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَکَتَبَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ لِفُلَانٍ عَلَیَّ خَمْسَمِائَهِ دِینَارٍ وَ قَدْ أَلَحَّ بِی فَکَلِّمْهُ یُنْظِرْنِی إِلَى مَیْسَرَهٍ فَلَمَّا قَرَأَ الْحُسَیْنُ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) الرُّقْعَهَ دَخَلَ إِلَى مَنْزِلِهِ فَأَخْرَجَ صُرَّهً فِیهَا أَلْفُ دِینَارٍ وَ قَالَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) لَهُ أَمَّا خَمْسُمِائَهٍ فَاقْضِ بِهَا دَیْنَکَ وَ أَمَّا خَمْسُمِائَهٍ فَاسْتَعِنْ بِهَا. (تحف العقول ص۲۴۷)

مردى از انصار نزد امام حسین (علیه السّلام) آمد و میخواست حضرت مشکل مالى او را حل کند. حضرت فرمود: اى برادر انصارى! آبرویت را با درخواست حضورى (از تباه شدن‏) نگهدار و درخواست خود را به صورت کتبى عرضه کن و من نیز طورى عمل خواهم کرد که تو را شاد سازد، اگر خدا بخواهد. آن مرد به حضرت چنین نوشت: اى ابا عبد الله! فلانى از من پانصد دینار طلبکار است و براى دریافت آن پافشارى می‌کند. پس با او گفتگو فرما تا فراهم شدن پرداخت آن به من مهلت بدهد. چون امام حسین (علیه السّلام) نامه را ملاحظه فرمود، به منزل خود تشریف برد و کیسه‌‏اى که در آن هزار سکه طلا بود، آورد و به او داد و سپس فرمود: پانصد دینار آن را به قرضت بده و پانصد دینار دیگر را کمک خرج زندگى خود ساز.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اَلرَّجُلَ لَیَسْأَلُنِی اَلْحَاجَهَ فَأُبَادِرُ بِقَضَائِهَا مَخَافَهَ أَنْ یَسْتَغْنِیَ عَنْهَا فَلاَ یَجِدَ لَهَا مَوْقِعاً إِذَا جَاءَتْهُ. (بحار الانوار ج ۷۱ ص ۲۸۶)

کسی که برای حاجتی نزد من می‌آید، از ترس اینکه نکند حاجت او از طریق دیگری برآورده شود، زودتر اقدام می‌کنم و نیاز وی را برمی‌آورم، تا این توفیق نصیب من گردد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ سَأَلَهُ حَاجَهً لَمْ یَرُدَّهُ إِلَّا بِهَا أَوْ بِمَیْسُورٍ مِنَ الْقَوْل‏. (مکارم الاخلاق ص۱۴)

و هر کس از وى (رسول خدا صلی الله علیه وآله) حاجتى میخواست، یا حاجت‌روا می‌شد و یا در صورتی که توان برآوردن حاجت او را نداشت، با سخنى گرم و مناسب روانه‌‏اش می‌کرد.

 

دَخَلَ الرِّضَا (عَلَیْهِ السَّلَامُ) الْحَمَّامَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ النَّاسِ دَلِّکْنِی فَجَعَلَ یُدَلِّکُهُ فَعَرَّفُوهُ فَجَعَلَ الرَّجُلُ یَسْتَعْذِرُ مِنْهُ وَ هُوَ یُطَیِّبُ قَلْبَهُ وَ یُدَلِّکُه‏. (بحار الانوار ج ۴۹ ص ۹۹)

حضرت رضا (علیه السلام) وارد حمام شدند. یکی از مردم به ایشان گفت: مرا دلاکى کن! حضرت شروع کردند به کیسه کشیدن! در این بین، حضرت را به او معرفی کردند. در این هنگام آن مرد از حضرت عذرخواهى می‌کرد، ولى امام ضمن اینکه او را دلخوش می‌کرد، او را کیسه می‌کشید!

 

۶- خدمت به امام زمان علیه السلام

خَلَّادِ بْنِ قَصَّارٍ:‏ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) هَلْ وُلِدَ الْقَائِمُ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) قَالَ لَا وَ لَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ أَیَّامَ حَیَاتِی. (بحار الانوار ج ۵۱ ص ۱۴۸)

راوی گوید: از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد که آیا فرزند شما قائم (علیه السلام) متولد شده است؟ فرمود: نه! اگر او را درک کنم، همانا در ایام حیات خود خدمتش می‌کنم!

 

۷- خدمت به زوّار امام حسین علیه السلام

الْمَدَائِنِیُّ بِإِسْنَادِه‏ (المعصومُ عَلَیْهِ السَّلَامُ): مَنْ سَقَى یَوْمَ عَاشُورَاءَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) کَانَ کَمَنْ سَقَى عَسْکَرَ الْحُسَیْنِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) وَ شَهِدَ مَعَهُ. (کامل الزیارات ص ۱۷۴)

کسى که روز عاشوراء نزد قبر مطهّر امام حسین (علیه السّلام) کسى را آب دهد، مانند کسى است که لشکریان امام حسین (علیه‌السّلام) را آب داده و در رکاب حضرت شهید شده باشد.

 

۸- خدمت به عالِم

مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ رَفَعَهُ‏ قَالَ: قَالَ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ‏ لِی إِلَیْکُمْ حَاجَهٌ اقْضُوهَا لِی‏ قَالُوا قُضِیَتْ‏ حَاجَتُکَ یَا رُوحَ اللَّهِ‏ فَقَامَ فَغَسَلَ أَقْدَامَهُمْ‏ فَقَالُوا کُنَّا نَحْنُ أَحَقَّ بِهَذَا یَا رُوحَ اللَّهِ‏ فَقَالَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ‏ بِالْخِدْمَهِ الْعَالِمُ. (کافی ج ۱ ص ۳۷)

راوی به نقل از امام (علیه السلام) نقل می‌کند: عیسى بن مریم (علیه السلام)گفت: اى گروه حواریون! مرا بر شما حاجتى است. آن را از من بپذیرید. گفتند: حاجتت رواست یا روح اللَّه! پس برخاست و پاهاى ایشان را شُست. آنها گفتند: ای روح اللَّه! ما به شستن سزاوارتریم. فرمود: همانا سزاوارترینِ مردم برای خدمت، عالم است.

 

۹- خدمت به مؤمنین

اَلْعَسْکَرِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَأْتِی‏ عُلَمَاءُ شِیعَتِنَا الْقَوَّامُونَ‏ لِضُعَفَاءِ مُحِبِّینَا وَ أَهْلِ وَلَایَتِنَا یَوْمَ الْقِیَامَهِ، وَ الْأَنْوَارُ تَسْطَعُ مِنْ تِیجَانِهِمْ، عَلَى رَأْسِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ تَاجُ بَهَاءٍ، قَدِ انْبَثَّتْ تِلْکَ الْأَنْوَارُ فِی عَرَصَاتِ الْقِیَامَهِ وَ دُورِهَا مَسِیرَهَ ثَلَاثِمِائَهِ أَلْفِ سَنَهٍ. (بحارالانوار ج ۲ ص ۷)

آن دسته از دانشمندان شیعیان ما که در هدایت و رفع مشکلات دوستان و علاقه‌مندان ما تلاش کرده‌اند، روز قیامت در حالی وارد صحرای محشر می‌شوند که تاج کرامت بر سر نهاده و نور وی، همه‌جا را روشنایی می‌بخشد و تمام اهل محشر از آن نور بهره‌مند خواهند شد. انوار آن تاج‌هایِ کرامت، تا شعاع سیصد هزار سال، راه است.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَالَ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى دَاوُدَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) إِنَّ الْعَبْدَ مِنْ عِبَادِی لَیَأْتِینِی بِالْحَسَنَهِ فَأُبِیحُهُ جَنَّتِی فَقَالَ دَاوُدُ یَا رَبِّ وَ مَا تِلْکَ الْحَسَنَهُ قَالَ یُدْخِلُ عَلَى عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ سُرُوراً وَ لَوْ بِتَمْرَهٍ قَالَ دَاوُدُ یَا رَبِّ حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ لَا یَقْطَعَ رَجَاءَهُ مِنْکَ. (کافى ج ۲ ص ۱۸۹)

خداوند عزیز و بلندمرتبه به حضرت داوود (علیه السلام) وحى کرد: هرگاه بنده‌اى از بندگانم حسنه‌اى نزد من آورَد، بهشت را بر او مباح مى‌کنم. حضرت داوود پرسید: کدام حسنه؟ خداوند فرمود: قلب بنده‌ی مؤمن مرا شاد کند، ولو با یک دانه خرما باشد. حضرت داوود به خداوند عرض کرد: کسى که تو را بشناسد سزاوار نیست که از تو قطع امید کند.

 

جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُول:‏ الْمُؤْمِنُونَ‏ خَدَمٌ‏ بَعْضُهُمْ‏ لِبَعْضٍ‏ قُلْتُ وَ کَیْفَ یَکُونُونَ خَدَماً بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ قَالَ یُفِیدُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً. (کافی ج ۲ ص ۱۶۷)

جمیل: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که ایشان فرمود: مؤمنان، خدمتگزار یکدیگرند، گفتم چگونه؟ فرمود: به یکدیگر فایده و سود می‌رسانند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَإِطْعَامُ‏ مُؤْمِنٍ‏ أَحَبُ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ مِنْ‏ عِتْقِ‏ عَشْرِ رِقَابٍ‏ وَ عَشْرِ حِجَجٍ‏ وَ مَنْ کَسَاهُ ثَوْباً کِسْوَهَ شِتَاءٍ أَوْ صَیْفٍ کَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ یَکْسُوَهُ مِنْ ثِیَابِ الْجَنَّهِ وَ أَنْ یُهَوِّنَ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ أَنْ یُوَسِّعَ عَلَیْهِ فِی قَبْرِهِ وَ أَنْ تَتَلَقَّاهُ الْمَلَائِکَهُ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ بِالْبُشْرَى کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏:{تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ.}‏.(فصلت/ ۳۰) (ارشاد القلوب ص۱۴۷)

همانا غذا خوراندن به مؤمن بهتر است در پیشگاه خدا از آزاد کردن ده بنده در راه خدا و ده سفر حج؛ و هر کس جامه‌‏اى به آن مؤمن بپوشاند، چه آن لباس تابستانى و چه زمستانى باشد، بر خداست او را از لباس‌هاى بهشتى بپوشاند و سختى جان کندن را بر او آسان کند، قبرش را وسیع کند، هر گاه از قبر بیرون آید فرشتگان به استقبالش آیند و مژده‏ى بهشت به او دهند، چنانچه خداى برتر می‌فرماید: { فرشتگان بر ایشان فرود آیند و گویند که مترسید و غمگین مباشید و و مژده باد شما را به آن بهشت که وعده داده شدید!}

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِنْ‏ أَحَبِ‏ الْأَعْمَالِ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ إِشْبَاعُ جَوْعَتِهِ أَوْ تَنْفِیسُ کُرْبَتِهِ أَوْ قَضَاءُ دَیْنِهِ. (کافی ج ۲ ص ۱۹۲)

از جمله‌ی محبوب‌ترین اعمال نزد خداى عزیز و بلندمرتبه، شاد کردن مؤمنین است؛ مثل سیر کردن او از گرسنگى یا رفع گرفتارى او یا پرداخت بدهی او باشد.

 

۱۰- خدمت به دوستان

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا مُفَضَّلُ اسْمَعْ مَا أَقُولُ لَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ الْحَقُّ وَ افْعَلْهُ وَ أَخْبِرْ بِهِ عِلْیَهَ إِخْوَانِکَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا عِلْیَه إِخْوَانِی قَالَ الرَّاغِبُونَ فِی قَضَاءِ حَوَائِجِ إِخْوَانِهِمْ قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ‏ قَضَى‏ لِأَخِیهِ‏ الْمُؤْمِنِ‏ حَاجَهً قَضَى‏ اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ- یَوْمَ الْقِیَامَهِ مِائَهَ أَلْفِ حَاجَهٍ مِنْ ذَلِکَ أَوَّلُهَا الْجَنَّهُ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنْ یُدْخِلَ قَرَابَتَهُ وَ مَعَارِفَهُ وَ إِخْوَانَهُ الْجَنَّهَ بَعْدَ أَنْ لَا یَکُونُوا نُصَّاباً وَ کَانَ الْمُفَضَّلُ إِذَا سَأَلَ الْحَاجَهَ أَخاً مِنْ إِخْوَانِهِ قَالَ لَهُ أَ مَا تَشْتَهِی أَنْ تَکُونَ مِنْ عِلْیَهِ الْإِخْوَانِ. (کافی ج ۲ ص ۱۹۲)

اى مفضل! آنچه به تو می‌گویم بشنو و بدان که آن حق است‏ و انجام بده و به برادران بزرگوارت خبر بده! عرض کردم: برادران بزرگوارم کیانند؟ فرمود: کسانى که در روا ساختن حوایج برادران خود رغبت دارند. سپس فرمود: هر کس یک حاجت برادر مؤمن خود را روا کند، خداى عزیز و بلندمرتبه روز قیامت صد هزار حاجت او را روا کند که نخستین آنها بهشت باشد و دیگر اینکه خویشان و آشنایان و برادرانش را، اگر ناصبى نباشند، به بهشت ببرد. و رسم مفضّل این بود که چون از یکى از برادرانش درخواست حاجتى می‌کرد، به او می‌گفت: آیا نمی‌خواهى که از برادران بزرگوار باشى؟!

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ سَعَى فِی حَاجَهِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ طَلَبَ وَجْهِ اللَّهِ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَهٍ یَغْفِرُ فِیهَا لِأَقَارِبِهِ وَ جِیرَانِهِ وَ إِخْوَانِه‏. (کافی ج ۲ ص ۱۹۷)

هر که براى خدا در راه حاجت برادر مسلمانش کوشش کند، خداى عزیز و بلندمرتبه، برایش هزار هزار پاداش نویسد که بدان سبب خویشان و همسایگان و برادران و آشنایانش آمرزیده شوند.

 

اَلْعَسْکَرِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا شَیْ‏ءٌ: الْإِیمَانُ‏ بِاللَّهِ‏ وَ نَفْعُ‏ الْإِخْوَانِ‏. (بحار الانوار ج ۷۵ ص ۳۷۴)

دو خصلت و حالتی که والاتر از آن دو چیز نیست، عبارتند از: ایمان و اعتقاد به خداوند، نفع رساندن به برادران دینی.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ إِخْوَانُکُمْ‏ جَعَلَهُمُ‏ اللَّهُ‏ تَحْتَ‏ أَیْدِیکُمْ‏ فَمَنْ کَانَ أَخُوهُ تَحْتَ‏ یَدِهِ فَلْیُطْعِمْهُ مِمَّا یَأْکُلُ وَ لْیَکْسُهُ مِمَّا یَلْبَسُ وَ لَا یُکَلِّفْهُ مَا یَغْلِبُهُ فَإِنْ کَلَّفَهُ مَا یَغْلِبُهُ فَلْیُعِنْهُ. ( بحار الانوار ج ۷۱ ص۱۴۱)

خداوند بعضی از برادران‌تان را زیر دست شما قرار داده است، پس هر که برادرش زیر دست اوست، باید از آنچه می‌خورد به او نیز بخوراند، و از آن چه می‌پوشد به او هم بپوشاند و کاری را که در توان او نیست به او واگذار نکند و اگر کار دشواری را به او سپرد، به کمک او بشتابد.

 

۱۱- خدمت به مردم

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا مِنَ الْبِرِّ شَیْ‏ءٌ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ النَّفْعُ لِعِبَادِ اللَّهِ وَ خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا مِنَ الشَّرِّ شَیْ‏ءٌ الشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ الضَّرُّ لِعِبَادِ اللَّهِ. (تحف العقول ص ۳۵)

دو خوى و عادت است که در نیکوکارى بالاتر از آن چیزى نیست: ایمان به خدا و سود رساندن به بندگان خدا. و همچنین دو خوى و عادت است که بدتر از آن دو چیزى نیست: شرک به خدا و زیان رساندن به بندگان خدا.

 

اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَ‏ لِلَّهِ‏ عِبَاداً فِی‏ الْأَرْضِ‏ یَسْعَوْنَ‏ فِی‏ حَوَائِجِ‏ النَّاسِ‏ هُمُ الْآمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَى مُؤْمِنٍ سُرُوراً فَرَّحَ‏ اللَّهُ قَلْبَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ. (کافی ج ۲ ص ۱۹۷)

همانا براى خدا در زمین بندگانى است که براى حوایج مردم کوشش می‌کنند. اینها روز قیامت در امان هستند، و هر که به مؤمنى شادى رساند، خدا روز قیامت دل او را شاد سازد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) مَنْ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَى اللَّهِ؟ قَالَ: أَنْفَعُ النَّاسِ لِلنَّاسِ. (کافی ج ۲ ص ۱۶۴)

از رسول خدا (صلى اللَّه علیه و آله) سؤال شد محبوب‌ترین مردم نزد خدا کیست؟ فرمود: کسى که سودش به مردم بیشتر باشد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یا جابِرُ! مَن کَثُرَت نِعَمُ اللهِ عَلَیهِ کَثُرَت حَوائِجُ النّاسِ اِلَیهِ فَمَن قامَ للهِ فیهَا بِمَا یجِبُ عَرَّضَهَا لِلدَّوَامِ وَ البَقاءِ وَ مَن لَم یقُم فیها بِمَا یجِبُ عَرَّضَهَا لِلزَوالِ وَ الفَناءِ. (نهج البلاغه حکمت ۳۷۳)

ای جابر! هر که از نعمت‌های خداوندی بیشتر بهره یابد، مردمِ نیازمند هم بیشتر به او رجوع می‌کنند. در پاسخ به نیازهای مردم هر که برای خدا برخیزد و بنا بر توانایی‌هایی که دارد انجام وظیفه کند، تداوم نعمت‌های خداوندی را فراهم ساخته است و اگر انجام وظیفه نکند، نعمت‌ها را به زوال و نیستی می‌سپرد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ یَوْمَ وُرُودِهَا عَلَیْکَ‏ بِمَا تَحْرَجُ‏ بِهِ‏ صُدُورُ أَعْوَانِک‏. (نهج البلاغه نامه۵۳)‏

(خطاب به مالک اشتر) از جمله خدمت‌رسانی تو این است که نیازهای مردم را هنگامی که به تو مراجعه می‌کنند، برآورده سازی، آن خدماتی را که معاونان تو از انجام آن کارها ناتوانند.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ‏‏أَبْلِغُونِی‏ حَاجَهَ مَنْ‏ لَا یَسْتَطِیعُ‏ إِبْلَاغَ‏ حَاجَتِهِ فَإِنَّهُ مَنْ أَبْلَغَ سُلْطَاناً حَاجَهَ مَنْ لَا یَسْتَطِیعُ إِبْلَاغَهَا ثَبَّتَ اللَّهُ قَدَمَیْهِ عَلَى الصِّرَاطِ یَوْمَ الْقِیَامَه. (بحارالأنوار ج ۷۲ ص ۳۸۴)

حاجت کسی را که خودش نمی‌تواند، به من برسانید. هر کس برساند به سلطان، حاجت کسی را که خودش نمی تواند برساند، خدا او را در قیامت بر صراط ثابت قدم می دارد.

 

۱۲- خدمت به بیمار

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ قَامَ عَلَى مَرِیضٍ یَوْماً وَ لَیْلَهً بَعَثَهُ اللَّهُ مَعَ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَجَازَ عَلَى الصِّرَاطِ کَالْبَرْقِ اللَّامِعِ وَ مَنْ سَعَى لِمَرِیضٍ فِی حَاجَهٍ فَقَضَاهَا خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّه‏. (بحارالانوار ج ۷۳ ص ۳۶۸)

هر کس یک شبانه روز بیمارى را پرستارى کند، خداوند، او را همراه با ابراهیم خلیل (علیه‏السلام) محشور کند و چون برق جهنده بر صراط بگذرد و کسی که برای برآوردن حاجت شخص بیماری کوشش کند، خواه آن حاجت برآورده شود یا نه، همه‌ی گناهانش آمرزیده می‌شود، همانند روزی که از مادر متولد شده است.

 

۱۳- خدمت به خانواده و همسر

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ‏‏مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَرَى تُحْفَهً فَحَمَلَهَا إِلَى عِیَالِهِ کَانَ کَحَامِلِ صَدَقَهٍ إِلَى قَوْمٍ مَحَاوِیجَ وَ لْیَبْدَأْ بِالْإِنَاثِ قَبْلَ الذُّکُور … (امالی صدوق ص۵۷۷)

هر که بازار رود و تحفه‌‏اى براى خانواده‌ی خود خریداری کند و برایشان ببرد، چون کسی است که برای مردمِ محتاج صدقه حمل می‌کند. و باید آنها را ابتدا به زن‏‌ها و دخترها و سپس به مردها بدهد.

 

اَلسّجادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَأَنْ أَدْخُلَ السُّوقَ وَ مَعِی‏ دِرْهَمٌ‏ أَبْتَاعُ‏ بِهِ‏ لَحْماً لِعِیَالِی‏ وَ قَدْ قَرِمُوا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ نَسَمَهً.(وسائل الشیعه ج ۲۱ ص ۵۴۳)

برای من به بازار رفتن و خرید یک دِرهم گوشت برای خانواده‌ام که میل به گوشت دارند، از بنده آزاد کردن، دوست داشتنی‌تر است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ‏‏الْمَرْأَهُ الصَّالِحَهُ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ رَجُلٍ غَیْرِ صَالِحٍ وَ أَیُّمَا امْرَأَهٍ خَدَمَتْ زَوْجَهَا سَبْعَهَ أَیَّامٍ غَلَقَ اللَّهُ عَنْهَا سَبْعَهَ أَبْوَابِ النَّارِ وَ فَتَحَ لَهَا ثَمَانِیَهَ أَبْوَابِ الْجَنَّهِ تَدْخُلُ مِنْ أَیْنَمَا شَاءَتْ. (إرشاد القلوب ج ‏۱ ص ۱۷۵)

یک زن شایسته بهتر است از هزار مرد ناصالح، و هر زنى هفت روز به همسرش خدمت کند، خدا هفت درِ جهنم را به روى او ببندد و هشت درِ بهشت را به رویش باز کند تا از هر درى که بخواهد وارد بهشت شود.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ‏‏مَا مِنِ امْرَأَهٍ تَسْقِی زَوْجَهَا شَرْبَهَ مَاءٍ إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهَا مِنْ سَنَهٍ صِیَامٍ نَهَارُهَا وَ قِیَامٍ لَیْلُهَا … (إرشاد القلوب ج ‏۱ ص ۱۷۵)

هیچ زنی نیست که جرعه‌‏ای آب به شوهرش بنوشاند، مگر آن که این عمل او برایش بهتر از یک سال باشد که روزهایش را روزه بگیرد و شب‌هایش را به عبادت سپری کند.

 

۱۴- خدمت شبانه

شُعَیْبُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْخُزَاعِیُّ‏: وُجِدَ عَلَى ظَهْرِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ) یَوْمَ الطَّفِّ أَثَرٌ فَسَأَلُوا زَیْنَ الْعَابِدِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ هَذَا مِمَّا کَانَ یَنْقُل‏ الْجِرَابَ عَلَى ظَهْرِهِ إِلَى مَنَازِلِ‏ الْأَرَامِلِ‏ وَ الْیَتَامَى‏ وَ الْمَسَاکِینِ. (بحار الانوار ج ۴۴ ص ۱۹۱)

شعیب بن عبدالرحمن خزاعی: روز عاشورا یک اثر زخم به پشت مبارک امام حسین (علیه السّلام) مشاهده شد، وقتى از حضرت امام زین العابدین (علیه السّلام) راجع به آن اثر زخم جویا شدند، فرمود: آن اثر آن کیسه‌‏هاى غذایى است که بدوش می‌گرفتند و براى بیوه زنان و یتیمان و بینوایان می‌بردند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا کُمَیْلُ‏ مُرْ أَهْلَکَ‏ أَنْ‏ یَرُوحُوا فِی‏ کَسْبِ‏ الْمَکَارِمِ‏ وَ یُدْلِجُوا فِی حَاجَهِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ فَوَالَّذِی وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِکَ السُّرُورِ لُطْفاً فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَهٌ جَرَى إِلَیْهَا کَالْمَاءِ فِی انْحِدَارِهِ حَتَّى یَطْرُدَهَا عَنْه‏. (نهج البلاغه حکمت ۲۵۷)

ای کمیل! خاندان و خویشان خود را وادار کن که روزها در پی کسب فضایل و مکارم باشند و شب‌ها در انجام حوایج مردمی که خوابند بکوشند. سوگند به کسی که تمام صداها را می‌شنود! هر کس شادمانی در قلبی ایجاد کند، خداوند به عوض آن برایش لطف و مهربانی می‌آفریند که هرگاه مصیبت و اندوهی به او برسد، این لطف مانند آب به سوی آن سرازیر می‌شود تا آن مصیبت را از او دور کند.

 

۱۵- آثار خدمتگزاری

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ إِنَ‏ اللَّهَ‏ فِی‏ عَوْنِ‏ الْعَبْدِ مَا دَامَ الْعَبْدُ فِی عَوْنِ أَخِیهِ. (مستدرک الوسائل ج ۱۲ ص ۴۲۹)

همانا بنده تا وقتى که در راه کمک رسانى به برادر دینى‌اش باشد، خداوند به او کمک مى‌فرماید.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏خِدْمَهُ الْمُؤْمِنِ‏ لِأَخِیهِ الْمُؤْمِنِ دَرَجَهٌ لَا یُدْرَکُ فَضْلُهَا إِلَّا بِمِثْلِهَا. (مستدرک الوسائل ج ‏۱۲ ص ۴۲۸)

خدمت کردن مؤمن به برادر مؤمنش، مقامى است که فضیلت و ثواب آن جز با همانند آن (خدمت) به دست نیاید .

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ‏ مَشَى‏ فِی‏ حَاجَهِ أَخِیهِ‏ الْمُؤْمِنِ‏ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَه‏ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ وَ حَطَّ عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ وَ أَعْطَاهُ عَشْرَ شَفَاعَاتٍ. (بحارالأنوار ج ۷۱ ص ۳۱۲)

کسی که برای برطرف کردن نیاز برادر مؤمن خود گام بردارد؛ خدای عزیز و بلندمرتبه برای او ده پاداش می‌نویسد و مقام او را ده درجه بالا می‌برد و از ده گناه او می گذرد و شفاعت ده نفر را از او می‌پذیرد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ أَمَاطَ عَنْ طَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ مَا یُؤْذِیهِمْ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَجْرَ قِرَاءَهِ أَرْبَعِ مِائَهِ آیَهٍ کُلُّ حَرْفٍ مِنْهَا بِعَشْرِ حَسَنَاتٍ … ٍ وَ مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً لُقْمَهً أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّهِ وَ مَنْ سَقَاهُ شَرْبَهً مِنْ مَاءٍ سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ وَ مَنْ کَسَاهُ ثَوْباً کَسَاهُ اللَّهُ مِنَ الْإِسْتَبْرَقِ وَ الْحَرِیرِ وَ صَلَّى عَلَیْهِ الْمَلَائِکَهُ مَا بَقِیَ فِی ذَلِکَ الثَّوْبِ سِلْکٌ‏. (بحار الانوار ج ۶۶ ص ۳۸۲)

هر کس را از سر راه مسلمانان آنچه را باعث آزار و اذیت آنان است، بردارد، خداوند پاداش قرائت چهار صد آیه از قرآن را که هر حرفى از آنها ده پاداش دارد به او مى‌دهد … هر کس مؤمنى را به اندازه‌ی یک لقمه طعام دهد، خداوند از میوه‏‌هاى بهشتى نصیب او مى‌‏کند، و هر کس شربت آبى به او بدهد، خداوند از آب‌هاى سر به مُهر به او عطا می‌کند، و هر کس جامه‏‌اى به او بپوشاند، خداوند از لباس‌هاى بهشت بر او می‌پوشاند و فرشتگان براى او دعا مى‏‌کنند، مادامى که در آن لباس‌ها قرار دارد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ أَعَانَ مُؤْمِناً مُسَافِراً فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ ثَلَاثاً وَ سَبْعِینَ کُرْبَهً وَ أَجَارَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ مِنَ الْغَمِّ وَ الْهَمِّ وَ نَفَّسَ کَرْبَهُ الْعَظِیم‏ … (وسائل الشیعه ج ۱۱ ص ۴۲۹)

کسى که مؤمنِ مسافرى را یارى کند، خدا هفتاد و سه گرفتاری و مشکل را از کار او می‌گشاید، و در دنیا و آخرت او را از گرفتاری و غم پناه می‌دهد، و در آن روز که نفس مردم قطع مى‏‌شود، اندوه عظیم او را بر طرف می‌سازد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمَاشِی‏ فِی‏ حَاجَهِ أَخِیهِ‏ کَالسَّاعِی‏ بَیْنَ‏ الصَّفَا وَ الْمَرْوَه … (تحف العقول ص ۳۰۳)

کسی که در راه برطرف ساختن نیاز برادر خود قدم بردارد، مانند کسی است که سعی میان صفا و مروه به جای آرد.

 

۱۶- راز خدمت موفق در آداب خدمتگزاری

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَسْتَقِیمُ‏ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ‏ إِلَّا بِثَلَاثٍ‏ بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ وَ بِاسْتِکْتَامِهَا لِتَظْهَرَ وَ بِتَعْجِیلِهَا لِتَهْنُؤ. (نهج البلاغه حکمت ۱۰۱)

برطرف کردن نیازهای مردم پایدار نیست، مگر به سه چیز: کوچک شمردن خدمت، تا خدا آن را بزرگ کند. پنهان داشتن آن، تا خدا آن را آشکار کند و شتاب در برآوردن نیاز حاجتمند تا مسرت بخش باشد.

 

۱۷- خودداری از خدمت

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ‏ مُؤْمِنٍ‏ یَخْذُلُ‏ أَخَاهُ‏ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَى‏ نُصْرَتِهِ‏ إِلَّا خَذَلَهُ‏ اللَّهُ‏ فِی‏ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ. (بحار الانوار ج ۷۱ ص ۳۱۲)

هر مؤمنی که برادر دینی خود را یاری ندهد، با اینکه قدرت این کار را دارد، خداوند او را به حال خود واگذارد و در دنیا و آخرت خوار و ذلیلش کند.

 

اَلحُسَینُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اعْلَمُوا أَنَّ حَوَائِجَ‏ النَّاسِ‏ إِلَیْکُمْ‏ مِنْ‏ نِعَمِ‏ اللَّهِ‏ عَلَیْکُمْ‏ فَلَا تَمَلُّوا النِّعَمَ‏ فَتَتَحَوَّلَ إِلَى غَیْرِکُم‏. (بحار الانوار ج ۷۵ ص ۱۲۷)

بدانید حوایج مردم به شما از نعمت‌هاى خدا است، پس مبادا از نعمت‌ها ملول شوید، که این وظیفه‌ی خدمت رسانی به دیگران محوّل خواهد شد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ‏ کَانَتْ‏ لَهُ‏ دَارٌ فَاحْتَاجَ‏ مُؤْمِنٌ‏ إِلَى‏ سُکْنَاهَا فَمَنَعَهُ‏ إِیَّاهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مَلَائِکَتِی أَ بَخِلَ عَبْدِی عَلَى عَبْدِی بِسُکْنَى الدَّارِ الدُّنْیَا وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یَسْکُنُ جِنَانِی أَبَداً. (کافی ج ۲ ص ۳۶۷)

کسی که خانه‌ای دارد و مؤمنی به اقامت در آن نیازمند باشد، با این حال او را از اقامت در آن خانه محروم کند، خدای عزیز و بلندمرتبه به فرشتگانش خطاب می‌کند: ای فرشتگان من! چرا این بنده از واگذاردن خانه‌اش به بنده دیگرم بخل ورزید؟ به عزّت و جلالم سوگند! او هرگز ساکن بهشت من نخواهد شد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا آمَنَ بِاللَّهِ وَ لَا بِمُحَمَّدٍ وَ لَا بِعَلِیٍّ مَنْ‏ إِذَا أَتَاهُ‏ أَخُوهُ‏ الْمُؤْمِنُ‏ فِی‏ حَاجَهٍ لَمْ یَضْحَکْ فِی وَجْهِهِ فَإِن‏ کَانَتْ حَاجَتُهُ عِنْدَهُ سَارَعَ إِلَى قَضَائِهَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ تَکَلَّفَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِ حَتَّى یَقْضِیَهَا لَهُ فَإِذَا کَانَ بِخِلَافِ مَا وَصَفْتُهُ فَلَا وَلَایَهَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ. (بحار الأنوار ج ۷۲ ص ۱۷۷)

به خداوند، محمد و علی ایمان نیاورده است کسی که برادر مؤمنش برای نیازی نزد او آید و با خوش‌رویی با او برخورد نکند! پس اگر توان دارد احتیاج او را شخصاً برطرف کند و اگر قادر نیست با کمک دیگری مشکل او را حل کند و اگر بر خلاف این باشد پیوندى میان ما و او نیست!

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً یَخْتَصُّهُمُ اللَّهُ بِالنِّعَمِ لِمَنَافِعِ الْعِبَادِ فَیُقِرُّهَا فِی أَیْدِیهِمْ مَا بَذَلُوهَا فَإِذَا مَنَعُوهَا نَزَعَهَا مِنْهُمْ ثُمَّ حَوَّلَهَا إِلَى غَیْرِهِم‏. (نهج البلاغه حکمت ۴۳۴)‏

خداوند را بندگانی است که به آنان نعمت‌های ویژه داده است برای نفع رساندن به دیگر بندگانش. پس امکاناتی در دسترس آنها قرار داده است که بذل و بخشش کنند. هرگاه از بذل آن نعمت‌ها دریغ ورزند و چیزی به کسی ندهند، آن نعمت‌ها را از آنان باز می‌ستاند و به دیگران می‌دهد.

 

۱۸- آفات خدمتگزاری

۱۸-۱- منت و آزار

اَللهُ تَعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى. (بقره/۲۶۴)

ای اهل ایمان! صدقات خودتان را با منت گذاشتن و آزار دادن [کسی که به او صدقه می‌دهید] باطل و نابود نکنید.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمَنُ‏ یَهْدِمُ‏ الصَّنِیعَهَ. (کافی ج ۴ ص ۲۲)

منّت نهادن، خوبى را از بین مى‌برد.

 

۱۸-۲- ریا و شهرت طلبی در آداب خدمتگزاری

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏‏ یُؤْمَرُ بِرِجَالٍ‏ إِلَى‏ النَّارِ إِلَى‏ أَنْ‏ قَالَ‏ فَیَقُولُ‏ لَهُمْ‏ خَازِنُ‏ النَّارِ یَا أَشْقِیَاءُ مَا (کَانَ) حَالُکُمْ قَالُوا کُنَّا نَعْمَلُ لِغَیْرِ اللَّهِ فَقِیلَ لَنَا خُذُوا ثَوَابَکُمْ مِمَّنْ عَمِلْتُمْ لَهُ. (وسائل الشیعه ج ‏۱ ص ۷۰)

(در قیامت) به گروهی از مردم امر می شود که به جهنم بروند، مالک جهنم می‌گوید: ای بدبخت‌ها چه کار کرده‌اید؟ می‌گویند: برای غیر خدا عمل کرده ایم. آنگاه به ما گفته شد: ثوابتان را از آن کسانی که برای آنها عمل کرده‌اید بگیرید.

 

أَنَّهُ (اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ) قَالَ‏ لِعَبَّادِ بْنِ‏ کَثِیرٍ الْبَصْرِیِ‏ فِی‏ الْمَسْجِدِ وَیْلَکَ‏ یَا عَبَّادُ إِیَّاکَ‏ وَ الرِّیَاءَ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَى مَنْ عَمِلَ لَهُ. (کافی ج ۲ ص۲۹۳)

حضرت صادق (علیه السلام) خطاب به عَبَّاد بن کثیر بصری در مسجد فرمود: وای بر تو عَبَّاد! دوری کن از ریا! هر که عملی را برای غیر خدا انجام دهد، خداوند او را به کسی که برای او عمل کرده است واگذارش می کند.

 

۱۸-۳- زیاده روی

اَللهُ تَعالی: وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَىٰ عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا. (إسراء/۲۹)

نه دست خویش از روى خست به گردن ببند و نه به سخاوت یکباره بگشاى که در هر دو حال ملامت‌زده و حسرت‌خورده بنشینى.

 

۱۸-۴- بخل و حرص

اَللهُ تَعالی: إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا. (معارج/ ۱۹-۲۱)

همانا انسان حریص و بی تاب آفریده شده است؛ چون آسیبی به او رسد، بی‌تاب است، و هنگامی که خیر و خوشی [و مال و رفاهی] به او رسد، بسیار بخیل و بازدارنده است.

اَللهُ تَعالی: وَ لَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ لِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ(آل عمران/۱۸۰)

و کسانی که خدا به آنچه از فضلش به آنان داده بخل می‌‌ورزند، گمان نکنند که آن بخل به سود آنان است، بلکه آن بخل به زیانشان خواهد بود. به زودی آنچه به آن بخل ورزیدند در روز قیامت طوق گردنشان می‌شود. و میراث آسمان‌ها و زمین فقط در سیطره‌ی مالکیّت خداست، و خدا به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است.

 

اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ: السَّخِیُ‏ یَأْکُلُ‏ طَعَامَ‏ النَّاسِ‏ لِیَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِهِ وَ الْبَخِیلُ لَا یَأْکُلُ مِنْ طَعَامِ النَّاسِ لِئَلَّا یَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِهِ.

سخاوتمند از غذاى مردم می‌خورد تا از غذاى او بخورند؛ و بخیل آن است که از غذاى کسى نمی‌خورد تا از غذاى او نخورند.