آداب امر به معروف و نهی از منکر

آداب امر به معروف و نهی از منکر

 

چکیده

در آداب امر به معروف و نهی از منکر شرایطی آمده است که مسلمانان بر اساس آنها دیگران را به انجام نیکی ها فرمان می دهند و از بدی ها باز می دارند. در قرآن بهترینان کسانی هستند که  این دوکار را انجام می دهند. این دو گوهر آسمانی آثاری همچون عزت الهی ، رستگاری ، تقویت مؤمنان … دارند.که ناگزیر از تحقق آنها در زندگی می باشیم.

 

۱- مفهوم معروف و منکر

معروف دراصطلاح، اسمی است برای هر کاری که با عقل و شریعت، نیکو شناخته شده است. و منکر، ضد معروف است و هر کاری که عقل‌ها و خردهای سلیم، زشتی آن را حکم می‌کند، یا اینکه عقل‌ها در زشتی و خوبی آن کار سکوت می‌کنند، سپس دین و شریعت بدی و زشتی آن را بیان می‌کند. (ترجمه مفردات)

 

۲- اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر  

اَللهُ تَعالی: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ …(حج/۴۱)

(آنان که خدا را یاری می‌کنند) آنهایی هستند که اگر در روی زمین به آنان اقتدار و تمکین دهیم، نماز به پا می‌دارند و زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند…

 

اَللهُ تَعالی: الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاهِ وَالْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ…(اعراف/۱۵۷)

آنها که از فرستاده (خدا) پیامبر اُمّی (درس ناخوانده) پیروی می‏‌کنند؛ کسی که صفاتش را در تورات و انجیلی که نزدشان است می‌‏یابند و آنها را به معروف دستور می‏‌دهد و از منکر باز می‏‌دارد…

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَی عَشَرَهِ أَسْهُمٍ‏ : … وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ هُوَ الْوَفَاءُ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ هِیَ الْمَحَجَّه… (بحار الأنوار ج‏۶۵  ص۳۷۸)

اسلام بر ده سهم بنیان شده : … امر به معروف که اداء وظیفه است، و نهی از منکر که روش است‏…

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ کَلَامُ‏ ابْنِ‏ آدَمَ‏ کُلُّهُ عَلَیْهِ لَا لَهُ، إِلَّا أَمْراً بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهْیاً عَنْ مُنْکَرٍ، أَوْ ذِکْراً لِلَّهِ تَعَالَی. (بحار الأنوار ج‏۹۰ ص۱۶۵)

سخن فرزند آدم به زیان اوست نه به سودش، مگر امر به معروف و نهی از منکر و یاد خداوند عزیز و بلندمرتبه.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ الْجِهَادُ عَلَی‏ أَرْبَعِ‏ شُعَبٍ‏ عَلَی الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الصِّدْقِ فِی الْمَوَاطِنِ وَ شَنَآنِ الْفَاسِقِینَ فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظَهْرَ الْمُؤْمِنِ وَ مَنْ نَهَی عَنِ الْمُنْکَرِ أَرْغَمَ أَنْفَ الْمُنَافِق ِ وَ أَمِنَ کَیْدَه‏ . (بحار الأنوار ج‏۶۵  ص۳۵۱)

و جهاد بر چهار بخش است: امر به معروف، نهی از منکر، راستی و راستگویی در جبهه‌های نبرد و دشمنی با فاسقان. پس هر کس امر به معروف کند، پشت مؤمن را محکم گرداند و هر کس نهی از منکر کند، بینی منافقان را به خاک مالد و از نیرنگش در امان باشد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قِوَامُ‏ الشَّرِیعَهِ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ، وَ إِقَامُ الْحُدُود. (عیون الحکم ص۳۷۰)

پایداری شریعت، به امر به معروف و نهی از منکر و بر پاداشتن حدود الهی است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اعْلَمُوا ! أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْق‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۰)

بدانید! امر به معروف و نهی از منکر، اجلی را نزدیک نمی‌سازند و روزی‌ای را کم نمی‌گردانند.

 

۲-۱- نشانه ایمان

اَللهُ تَعالی: وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ.( توبه/۷۱)

و مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگرند که به کارهای پسندیده وا می‌دارند و از کارهای ناپسند باز می‌دارند.

 

اَللهُ تَعالی: یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ. (آل عمران /۱۱۴)

به خدا و روز دیگر ایمان می‏‌آورند، امر به معروف و نهی از منکر می‌‏کنند.

 

۲-۲- بهترین مردم

اَللهُ تَعالی: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ. ( آل عمران/۱۱۰)

شما بهترین امّتی هستید که [برای اصلاح جوامع انسانی] پدیدار شده‌اید. به کار شایسته و پسندیده فرمان می‌دهید و از کار ناپسند و زشت بازمی‌دارید.

 

۲-۳- بهترین عمل مؤمن

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ‏ أَفْضَلُ‏ أَعْمَالِ‏ الْخَلْق. (غرر الحکم ص۱۰۹)

امر به معروف، برترین کارهای خلق خداست.

 

۲-۴- برتر از جهاد

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ مَا أَعْمَالُ‏ الْبِرِّ کُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَهٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۸۹)

همه کارهای نیک و جهاد در راه خدا، در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر، چون دمیدنی است به دریای پُر موجِ پهناور!

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَ‏ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ‏ وَ النَّهْیَ‏ عَنِ‏ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ، فَرِیضَهٌ عَظِیمَهٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ، وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ، وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ ،وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ، وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ یَسْتَقِیمُ الْأَمْر. (کافی ج‏۵ ص۵۶)

امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران است و شیوه‌ی نیکوکاران. واجب بزرگی است که دیگر واجبات به واسطه‌ی آن برپا می‌شود و راه و روش‌ها ایمن می‌گردد، و درآمدها حلال می‌شود و حقوق و اموالِ به زور گرفته شده به صاحبانش برمی‌گردد و زمین آبادان می‌شود و از دشمنان انتقام گرفته می‌شود و کارها سامان می‌پذیرد.

 

۲-۶- تکمیل کننده امور

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا بُنَیَّ‏ ! … فَإِنَّ اسْتِتْمَامَ الْأُمُورِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَر. (من لا یحضره الفقیه  ج‏۴ ص۳۸۷)

ای فرزندم!  … تکمیل همه‌ی امور در نزد خداوند بزرگ و برتر، امر به معروف و نهی از منکر است.

 

۳- حکمت امر به معروف و نهی از منکر

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی … وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَهً لِلْعَوَامِ‏ وَ النَّهْیَ‏ عَنِ الْمُنْکَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاءِ. (بحار الأنوار ج‏۶ ص۱۱۰)

خداوند متعال … امر به معروف را برای اصلاح عامّه مردم، و نهی از منکر را برای بازداشتن نادان‌ها و بی‌خردان واجب ساخت.

 

اَلحُسَینُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ‏ لِطَلَبِ‏ الْإِصْلَاحِ‏ فِی‏ أُمَّهِ جَدِّی‏ (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه) أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکَر. (بحار الأنوار ج‏۴۴ ص۳۲۹)

من برای اصلاح امّت جدّم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قیام کردم. می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم.

 

۴- مراتب امر به معروف و نهی از منکر

۴-۱- انکار قلبی

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ‏ رَأَی‏ مِنْکُمْ‏ مُنْکَراً فَلْیُغَیِّرْهُ‏ بِیَدِهِ، فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ، فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ و َذلِکَ أضعَفُ الإیمانِ. (عوالی اللئالی ج‏۱ ص۴۳۱)

هر کس از شما منکری ببیند، باید با دست و اگر نتوانست با زبان و اگر نتوانست با قلبش آن را تغییر دهد؛ که این پایین‌‏ترین درجه‌ی ایمان (تغییر قلبی) است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ سَتَکُونُ فِتَنٌ لَا یَسْتَطِیعُ الْمُؤْمِنُ أَنْ یُغَیِّرَ فِیهَا بِیَدٍ وَ لَا لِسَانٍ، فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَام) : وَ فِیهِمْ یَوْمَئِذٍ مُؤْمِنُونَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَیَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ إِیمَانِهِمْ شَیْ‏ءٌ ؟ قَالَ: لَا، إِلَّا کَمَا یَنْقُصُ الْقَطْرُ مِنَ الصَّفَا، إِنَّهُمْ یَکْرَهُونَهُ بِقُلُوبِهِمْ‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۷۷)

فتنه‌هایی در پیش است که مؤمن نخواهد توانست آنها ‌را با دست و زبان تغییر دهد. علی بن ابی طالب (علیه السّلام) عرض کرد: ای رسول خدا! آیا آن هنگام در میان مردم مؤمنانی هستند؟ حضرت فرمود: بله. علی (علیه السّلام) عرض کرد: و این چیزی از ایمانشان می‌کاهد؟ حضرت فرمود: نه، مگر همچون قطره‌ای که از صخره می‌کاهد؛ زیرا آنان به دل آن را نمی‌پسندند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَمَنْ لَمْ یَعْرِفْ بِقَلْبِهِ مَعْرُوفاً وَ لَمْ یُنْکِرْ مُنْکَراً قُلِبَ، فَجُعِلَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَه‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۸۹)

آن ‌کس که حتی با قلبش به طرفداری معروف و مبارزه با منکر برنخیزد، قلبش واژگونه می‌شود! بالای آن پایین و پایین آن بالا می‌رود (و حس تشخیص نیک و بد را از دست می‌دهد).

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه) أَنْ‏ نَلْقَی‏ أَهْلَ‏ الْمَعَاصِی‏ بِوُجُوهٍ مُکْفَهِرَّهٍ. (کافی ج‏۵ ص۵۹)

رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله) به ما دستور دادند که با معصیت‌کاران با چهره‌هایی درهم کشیده ملاقات کنیم.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَسْبُ الْمُؤْمِنِ غَیْراً إِنْ رَأَی مُنْکَراً، أَنْ یَعْلَمَ اللَّهُ مِنْ نِیَّتِهِ أَنَّهُ لَهُ کَارِه‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۲)

برای عزّت مؤمن همین کافی است که هر گاه منکری را ببیند، خدای عزیز و بلندمرتبه بداند که او در دل آن را انکار می‌کند.

 

۴-۲- انکار زبانی

غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَام) إِذَا مَرَّ بِجَمَاعَهٍ یَخْتَصِمُونَ‏، لَا یَجُوزُهُمْ حَتَّی یَقُولَ ثَلَاثاً: اتَّقُوا اللَّهَ یَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ. (کافی ج‏۵ ص۵۹)

غیاث ابن ابراهیم: شیوۀ حضرت امام صادق (علیه السّلام) آن بود که هرگاه از کنار گروهی می‌گذشت که با یکدیگر دعوا داشتند، از کنار آنان نمی‌گذشت، مگر آن‌که سه مرتبه با صدای بلند می‌فرمود: از خدا بترسید و تقوا پیشه کنید!

 

۴-۳- انکار عملی

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: السَّیْفُ‏ فَاتِقٌ‏ وَ الدِّینُ رَاتِقٌ، فَالدِّینُ [الدِّینُ‏] یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ السَّیْفُ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَر. (غرر الحکم ص۱۲۲)

شمشیر شکافنده است و دین به هم آورنده. زیرا دین، به معروف امر می‌کند و شمشیر، از منکر نهی می‌کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ! إِنَّهُ مَنْ‏ رَأَی‏ عُدْوَاناً یُعْمَلُ‏ بِهِ وَ مُنْکَراً یُدْعَی إِلَیْهِ فَأَنْکَرَهُ بِقَلْبِهِ، فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِلِسَانِهِ، فَقَدْ أُجِرَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِالسَّیْفِ لِتَکُونَ‏ کَلِمَهُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ کَلِمَهُ الظَّالِمِینَ السُّفْلَی، فَذَلِکَ الَّذِی أَصَابَ سَبِیلَ الْهُدَی وَ قَامَ عَلَی الطَّرِیقِ وَ نَوَّرَ فِی قَلْبِهِ الْیَقِینُ. (بحار الأنوار ج‏۳۲ ص۶۰۹)

ای مؤمنان! هر کس ببیند ظلم و ستمی می‌شود و ناپسندیده‌ای ببیند که مردم را به انجام آن فرا می‌خوانند و حداقل با دل خود آن را انکار کند، هماناخودش سلامت یافته و از عذاب رهایی می‌یابد. و هر کس آن را با زبان انکار کند و بگوید، پاداش می‌یابد؛ و او از شخص اول برتر است. و آن کس که با شمشیر آن را انکار کند تا کلمه‌ی خداوند برتر و گفتار ستمگران پست شود، او کسی است که به راه رستگاری رسیده و به راه راست ایستاده و نور یقین در دلش تابان شده است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مُنْکِرٌ لِلْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدَیْهِ، فَخِلَالَ الْخَیْرِ حَصَّلَهَا کُلَّهَا وَ مُنْکِرٌ لِلْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ تَارِکٌ لَهُ بِیَدِهِ، فَخَصْلَتَانِ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ، وَ مُنْکِرٌ لِلْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ تَارِکٌ بِلِسَانِهِ وَ یَدِهِ ، فَخَلَّهً مِنْ خِلَالِ الْخَیْرِ حَازَ وَ تَارِکٌ لِلْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ، فَذَلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیَاءِ. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۸۲)

گروهی، منکر را با دست و زبان و قلب انکار می‌کنند؛ آنان تمامی خصلت‌های نیکو را در خود گرد آورده‌اند. گروهی دیگر، منکر را با زبان و قلب انکار کرده، امّا دست به کاری نمی‌برند، پس چنین کسی دو خصلت از خصلت‌های نیکو را گرفته و دیگری را تباه کرده است. و بعضی منکر را تنها با قلب انکار کرده، و با دست و زبان خویش اقدامی ندارند، پس دو خصلت را که شریف‌تر است تباه ساخته‌اند و یک خصلت را به دست آورده‌اند. و بعضی دیگر منکر را با زبان و قلب و دست رها ساخته‌اند که چنین کسی از آنان، مرده‌ای میان زندگان است!

 

أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَام) فِی وَصِیَّتِهِ لِلْحَسَنِ (عَلَیْهِ السَّلَام): وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ ، وَ أَنْکِرِ الْمُنْکَرَ بِیَدِکَ وَ لِسَانِکَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۰)

امیر المؤمنین (علیه السلام) در وصیت خویش به امام حسن (علیه السلام) فرمود: به نیکوکاری امر کن تا خود در زمره نیکوکاران در آیی. از کارهای زشت با دست و زبان خود نهی کن. و دور شو با تلاش خود از کسی که مرتکب منکر می‌شود.

 

۵- اوصاف آمران و ناهیان

اَللهُ تَعالی: أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ …(بقره/۴۴)

آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید، امّا خودتان را فراموش می‌کنید؟…

 

سُئِلَ جَعفَرِ بنُ مُحَمَّدٍ (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ) عَنِ الْحَدِیثِ الَّذِی جَاءَ عَنِ النَّبِیِّ (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه) أَنَّ أَفْضَلَ الْجِهَادِ کَلِمَهُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ، مَا مَعْنَاهُ ؟ قَالَ: هَذَا أَنْ یَأْمُرَهُ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ یَقْبَلُ مِنْهُ وَ إِلَّا فَلا. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۷۵)

از امام صادق (علیه السّلام) سؤال شد در مورد این سخن پیغمبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) که فرمود: بهترین جهاد، گفتن کلمه‌ی عدل نزد سلطان ظالم است؛ چه معنایی دارد ؟ فرمود: آن زمانی است که امر به معروف کردن شخص از روی شناخت باشد؛ در این صورت از او پذیرفته است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَصْلِحِ الْمُسِی‏ءَ بِحُسْنِ فِعَالِکَ وَ ‏ دُلَّ عَلَی‏ الْخَیْرِ بِجَمِیلِ‏ مَقَالِک‏. (غرر الحکم ص۱۳۴)

آدم بدکار را به وسیله‌ی کارِ نیک خود اصـلاح کن، و با سخن زیبایت دیگران را به کار خیر رهنمون باش.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ لَا یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ، إِلَّا مَنْ کَانَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ: رَفِیقٌ بِمَا یَأْمُرُ بِهِ رَفِیقٌ فِیمَا یَنْهَی عَنْهُ عَدْلٌ فِیمَا یَأْمُرُ بِهِ عَدْلٌ فِیمَا یَنْهَی عَنْهُ، عَالِمٌ بِمَا یَأْمُرُ بِهِ عَالِمٌ بِمَا یَنْهَی عَنْه. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۸۷)

نباید کسی اقدام به امر به معروف و نهی از منکر کند، مگر این که در او سه خصلت باشد: و در امر و نهی‌ش، طریق ملایمت پیش گیرد.نسبت به آنچه امر به معروف و نهی از منکر می کند عدالت را رعایت کند، و نسبت به امر به معروف و نهی از منکر علم و آگاهی لازم را داشته باشد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ خُطَبَاءُ مِنْ‏ أَهْلِ‏ الدُّنْیَا مِمَّنْ کَانُوا یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ یَنْسَوْنَ أَنْفُسَهُم‏. (بحار الأنوار ج‏۶۹ ص۲۲۳)

خطیبانی از اهل دنیا هستند که مردم را به کار نیک فرمان می‌دادند، ولی خود را فراموش می‌کردند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّهَا النَّاسُ! وَ اللَّهِ لَا أَحُثُّکُمْ عَلَی‏ طَاعَهٍ، إِلَّا وَ أَسْبِقُکُمْ‏ إِلَیْهَا، وَ لَا أَنْهَاکُمْ‏ عَنْ مَعْصِیَهٍ إِلَّا وَ أَتَنَاهَی قَبْلَکُمْ عَنْهَا. (بحار الأنوار ج‏۳۴ ص۲۱۷)

ای مردم! به خدا سوگند! من شما را به هیچ فرمانی ترغیب نمی‌کنم، جز آنکه خود به انجام دادن آن بر شما پیشی می‌گیرم؛ و شما را از معصیتی نهی نمی‌کنم، جز آنکه خود پیش از شما از انجام دادن آن باز می‌ایستم.

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ لَمْ یَنْسَلِخْ عَنْ هَوَاجِسِهِ وَ لَمْ یَتَخَلَّصْ مِنْ آفَاتِ نَفْسِهِ وَ شَهَوَاتِهَا وَ لَمْ یَهْزِمِ الشَّیْطَانَ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی کَنَفِ اللَّهِ وَ أَمَانِ عِصْمَتِهِ لَا یَصْلُحُ لَهُ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ بِهَذِهِ الصِّفَهِ فَکُلَّمَا أَظْهَرَ أَمْراً یَکُونُ حُجَّهً عَلَیْهِ وَ لَا یَنْتَفِعُ النَّاسُ بِهِ. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۸۳)

کسی‌که افکار بد و هوس‌آلود را از خود قطع نکند، از آسیب‌ها و خواسته‌های نفسانی‌اش خلاصی نجوید، شیطان را شکست نداده و در کنف حمایت و امان عصمت پروردگار وارد نشود، امر به معروف و نهی از منکرِ او اصلاح‌کننده نخواهدبود؛ چرا که اگر این صفات در او نباشد، هرگاه امر به کاری کند، همان [کار نیک] حجّتی بر علیه او به حساب آمده (چون خود عامل نبوده) و مردم نیز از آن نفعی نمی‌برند.

 

۶- امر به معروف و نهی از منکر در خانواده

أَبِی بَصِیرٍ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ {قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً.}. (تحریم/۶)  قُلْتُ هَذِهِ نَفْسِی أَقِیهَا، فَکَیْفَ أَقِی أَهْلِی؟ قَالَ : تَأْمُرُهُمْ بِمَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا نَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْهُ، فَإِنْ أَطَاعُوکَ کُنْتَ وَقَیْتَهُمْ وَ إِنْ عَصَوْکَ فَکُنْتَ قَدْ قَضَیْتَ مَا عَلَیْک‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۷۴)

ابو بصیر: از امام صادق (علیه السلام) درباره این سخن خداوند:{خودتان و خانواده‌تان را از آتش نگهدارید.} پرسیدم: چگونه آنان را نگهدارم؟
فرمود : به آنچه خداوند امر کرده، آنان را امر کن و از آنچه خداوند نهی کرده است، نهی کن. اگر از تو فرمان بردند، تو آنان را نگهداشته‌ای؛ و اگر نافرمانی کردند، تو آنچه را بر عهده‌ات بود، انجام داده‌ای.

 

۷- آثار امر به معروف و نهی از منکر

۷-۱- عزّت الهی

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ خُلُقَانِ‏ مِنْ‏ خُلُقِ‏ اللَّهِ‏، فَمَنْ نَصَرَهُمَا أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ خَذَلَهُمَا خَذَلَهُ اللَّهُ. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۱)

امر به معروف و نهی از منکر دو صفت از اوصاف خداوند است. پس هرکس آن دو را یاری کند، خداوند او را عزیز گرداند، و هرکس آن دو را خوار سازد، خداوند هم او را خوار کند.

 

۷-۲- رستگاری در آداب امر به معروف و نهی از منکر

اَللهُ تَعالی: وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.(آل عمران /۱۰۴)

و باید از میان شما گروهی [مردم را] به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند و آنان همان رستگارانند.

 

۷-۳- تقویت مؤمنان

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَمَنْ‏ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ‏ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِینَ‏. (بحار الأنوار ج‏۶۵ ص۳۴۸)

کسی که امر به معروف کند، مسلمانان را تقویت و پشتیبانی کرده است.

 

۷-۴- شریک بودن در عمل خیر

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ أَمَرَ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهَی عَنْ مُنْکَرٍ أَوْ دَلَّ عَلَی خَیْرٍ أَوْ أَشَارَ بِهِ فَهُوَ شَرِیکٌ‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۷۶)

هرکس به کار پسندیده‌ای فرمان دهد، یا از کار زشتی باز دارد، یا به کار نیکی راهنمایی کند، یا به آن اشاره کند، در آن کار شریک است.

 

۷-۵- خوار کردن گناهکاران

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ مَنْ نَهَی عَنِ الْمُنْکَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْمُنَافِقِین.( بحار الأنوار ج‏۶۵ ص۳۴۸)

و هر که نهی از منکر کند، بینی منافقان و گناهکاران را بر خاک مالیده است.

 

۷-۶- رهایی از عذاب الهی در آداب امر به معروف و نهی از منکر

اَللهُ تَعالی: فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ. (اعراف/۱۶۵)

امّا هنگامی که تذکراتی را که به آنها داده شده بود فراموش کردند، نهی‏‌کنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم و آنها را که ستم کردند، به عذاب شدیدی به خاطر نافرمانی‏شان گرفتار ساختیم.

 

اَللهُ تَعالی: فَلَوْلَا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّهٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ. (هود/۱۱۶)

پس چرا از نسل‌های پیش از شما خردمندانی نبودند که [مردم را] از فساد در زمین باز دارند؟ جز اندکی از کسانی که از میان آنان نجاتشان دادیم.

 

۸- ترک امر به معروف و نهی از منکر

اَللهُ تَعالی: لَوْلَا یَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَصْنَعُونَ. (مائده/۶۳)

چرا دانشمندان نصاری و علمای یهود آنها را از سخنان گناه آمیز و خوردن مال حرام نهی نمی‏‌کنند؟ چه زشت است عملی که انجام می‏‌دهند.

 

اَللهُ تَعالی: کَانُوا لَا یَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ. (مائده/۷۹)

آنها از اعمال زشتی که انجام می‌دادند، یکدیگر را نهی نمی‌کردند؛ چه بدکاری انجام می‌دادند!

 

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَعِیبُونَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ. (کافی ج‏۵ ص۵۷)

بد قومی هستند آن قومی که امر به معروف و نهی از منکر نمی‏‌کنند.

 

اَلصّادِقَین عَلَیْهَا السَّلَامُ: وَیْلٌ لِقَوْمٍ لَا یَدِینُونَ اللَّهَ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَر. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۸۷)

وای بر قومی که به وسیله‌ی امر به معروف و نهی از منکر کردن قرض خود را به خدا ادا نمی‌کنند!

 

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فِی قَوْلِهِ‏ { کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ‏.} (مائده/۷۹) ، قَالَ أَمَا إِنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا یَدْخُلُونَ مَدَاخِلَهُمْ وَ لَا یَجْلِسُونَ مَجَالِسَهُمْ وَ لَکِنْ کَانُوا إِذَا لَقُوهُمْ ضَحِکُوا فِی وُجُوهِهِمْ وَ أَنِسُوا بِهِم‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۸۵)

امام صادق (علیه السلام) در مورد آیه: { آنها از اعمال زشتی که انجام می‌‏دادند یکدیگر را نهی نمی‌‏کردند. چه بدکاری انجام می‏‌دادند.} فرمود: آنان در دروازه­‌های پادشاهان خود وارد نمی‌شدند و در مجالس آنان شرکت نمی‌کردند؛ ولی وقتی آنان را می‌دیدند، به آنان لبخند زده و احساس انس و الفت می‌کردند.

 

۹- آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر

۹-۱- از بین رفتن خیر و برکت

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ لَا یَزَالُ‏ النَّاسُ‏ بِخَیْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ‏ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ نُزِعَتْ عَنْهُمُ الْبَرَکَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاء. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۴)

مردم تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر کنند و در کارهای نیک همیاری کنند، در خیر و خوبی خواهند بود. امّا هر گاه چنین نکنند، برکت‌ها از آنان باز گرفته شود و عدّه ای از آنان بر عدّه دیگر سلطه پیدا کنند و دیگر نه در زمین برایشان یاوری باشد و نه در آسمان.

 

۹-۲- دور شدن از رحمت الهی

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَلْعَنِ الْقَرْنَ الْمَاضِیَ بَیْنَ أَیْدِیکُمْ إِلَّا لِتَرْکِهِمُ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ، فَلَعَنَ اللَّهُ السُّفَهَاءَ لِرُکُوبِ الْمَعَاصِی وَ الْحُکَمَاءَ لِتَرْکِ التَّنَاهِی‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۰)

خداوند سبحان گذشتگان را که پیش از شما بودند، از رحمت خود دور نساخت، مگر بدین سبب که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند. خداوند سفیهان را به خاطر ارتکاب گناهان و اهل خرد را به سبب واگذاشتن نهی از منکر لعنت کرده است.

 

۹-۳- عدم استجابت دعا

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَ‏ عَنِ‏ الْمُنْکَرِ أَوْ لَیُسَلِّطَنَّ اللَّهُ شِرَارَکُمْ عَلَی خِیَارِکُمْ فَیَدْعُو خِیَارُکُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ. (بحار الأنوار ج‏۹۰ ص۳۷۸)

باید امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه خداوند بدهای شما را بر خوبانتان مسلّط می‌گرداند و در این صورت نیکان شما دعا می‌کنند، ولی دعایشان مستجاب نمی‌شود.

 

۹-۴- کاهش روزی

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّمَا نَاشٍ نَشَأَ فِی قَوْمٍ ثُمَّ لَمْ یُؤَدَّبْ عَلَی مَعْصِیَهٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوَّلَ مَا یُعَاقِبُهُمْ فِیهِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَرْزَاقِهِم‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۷۸)

هر کودک یا نوجوانی که در میان قومی پرورش یابد و آنان وی را در گناهی که از او سر زند، ادب نکنند، خدای عزیز و بلندمرتبه نخستین انتقامی که از ایشان بگیرد، آن است که روزیِ آنها را کاهش دهد.

 

۹-۵- تسلّط حاکم ستمگر

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلَّی عَلَیْکُمْ أَشْرَارُکُم‏. (بحار الأنوار ج‏۴۲ ص۲۵۶)

امر به معروف و نهی از منکر را رها نکنید؛ در غیر این صورت بدترین شما بر شما حاکم می‌شوند.

 

۹-۶- فراگیری عذاب الهی برای عموم مردم

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّهُ لَمْ یَهْلِکْ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنَ الْأُمَمِ إِلَّا بِحَیْثُ مَا أَتَوْا مِنَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ فَلَمَّا تَمَادَوْا فِی الْمَعَاصِی وَ لَمْ‏ یَنْهَهُمُ‏ الرَّبَّانِیُّونَ‏ وَ الْأَحْبَارُ عَمَّهُمُ‏ اللَّهُ‏ بِعُقُوبَهٍ فَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُم‏ مِثْلُ الَّذِی نَزَلَ بِهِم .(بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۰)

همانا علت هلاکت ملت‌های گذشته چیزی نبوده است، جز اینکه آنها مرتکب گناهانی شدند و مربیان و دانشمندان، آنها را نهی از منکر نکردند. پس به خاطر همین، عذابِ خداوند همه‌ی آنها را فرا گرفت. بنابر این قبل از اینکه اتفاقاتی که برای آنها پیش آمده بر سر شما بیاید، امر به معروف و نهی از منکر کنید.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی شُعَیْبٍ النَّبِیِّ (عَلَیْهِ السَّلَام) أَنِّی مُعَذِّبٌ مِنْ قَوْمِکَ مِائَهَ أَلْفٍ أَرْبَعِینَ أَلْفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّینَ أَلْفاً مِنْ خِیَارِهِمْ، فَقَالَ (عَلَیْهِ السَّلَام) : یَا رَبِّ! هَؤُلَاءِ الْأَشْرَارُ ، فَمَا بَالُ الْأَخْیَار؟ِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ : دَاهَنُوا أَهْلَ‏ الْمَعَاصِی‏ وَ لَمْ‏ یَغْضَبُوا لِغَضَبِی‏. (بحار الأنوار ج‏۱۲ ص۳۸۶)

خداوند به شعیب پیامبر (علیه السلام) وحی فرمود: من از میان قومت صد هزار نفر را عذاب می‌کنم: چهل هزار نفر از افراد بد و شست هزار نفر از افراد خوب را عذاب می کنم. شعیب (علیه السلام) عرض کرد: پروردگارا، این افراد بد شایسته عذاب هستند، اما آن افراد خوب را چرا عذاب می کنی؟ خدای عزیز و بلندمرتبه به او وحی فرمود: آنان برای گناهکاران چاپلوسی کردند و به دلیل خشم من خشمگین نشدند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:‏ أَیُّهَا النَّاسُ ! إِنَّ اللَّهَ لَا یُعَذِّبُ الْعَامَّهَ بِذَنْبِ الْخَاصَّهِ إِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّهُ بِالْمُنْکَرِ سِرّاً مِنْ غَیْرِ أَنْ تَعْلَمَ الْعَامَّهُ، فَإِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّهُ الْمُنْکَرَ جِهَاراً  فَلَمْ یُغَیِّرْ ذَلِکَ الْعَامَّهُ اسْتَوْجَبَ الْفَرِیقَانِ الْعُقُوبَهَ مِنَ اللَّه‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۷۵)

ای مردم! همانا خداوند عموم مردم را به گناه عدّه‌ای خاص عذاب نمی‌کند؛ اگر آن عدّه در نهان زشت‌کاری کنند و عموم از آن آگاه نباشند. اما اگر عدّه‌ای خاص آشکارا گناه کنند و عموم مردم اعتراض نکنند، در این صورت هر دو دسته سزاوار کیفر خداوند هستند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا أَقَرَّ قَوْمٌ بِالْمُنْکَرِ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ لَا یُغَیِّرُونَهُ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَعُمَّهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِقَابٍ مِنْ عِنْدِه‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۷۸)

هر گاه مردمی در برابر زشت‌کاری‌هایی که در میانشان صورت می‌گیرد، دم فرو بندند و آن را تغییر ندهند، زود باشد که خداوند عزیز و بلندمرتبه، کیفر خود را شامل همه آنان سازد.

 

۹-۷- جنگ با خداوند

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ إِذَا أُمَّتِی تَوَاکَلَتِ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَلْتَأْذَنْ بِوِقَاعٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی‏. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۲)

هر گاه امّت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند، باید منتظر حادثه‌ای از طرف خداوند متعال بشوند.

 

۱۰- همگانی نبودن امر به معروف و نهی از منکر

مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) قَال‏ سُئِلَ عَنِ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ أَ وَاجِبٌ هُوَ عَلَی الْأُمَّهِ جَمِیعاً ؟ قَالَ لَا فَقِیلَ وَ لِمَ : قَالَ : إِنَّمَا هُوَ عَلَی الْقَوِیِّ الْمُطَاعِ الْعَالِمِ بِالْمَعْرُوفِ مِنَ الْمُنْکَرِ، لَا عَلَی الضَّعَفَهِ الَّذِینَ‏ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا إِلَی أَیٍّ مِنْ أَیٍّ یَقُولُ، إِلَی الْحَقِّ أَمْ إِلَی الْبَاطِلِ. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۹۳)

از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد: آیا امر به معروف و نهی از منکر بر همه امّت واجب است؟ حضرت فرمود: واجب نیست. عرض شد: چرا؟ فرمود: زیرا این کار به عهده کسی است که قدرت داشته باشد، از او حرف شنوی داشته باشند و خوب را از بد باز شناسد؛ نه بر افراد ناتوانی که راه و چاه را تشخیص نمی دهند و نمی‌دانند از چه و به چیز دعوت کنند، به باطل یا به حق؟

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّمَا یُؤْمَرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ مُؤْمِنٌ فَیَتَّعِظُ أَوْ جَاهِلٌ فَیَتَعَلَّمُ فَأَمَّا صَاحِبُ سَوْطٍ وَ سَیْفٍ فَلا. (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص۷۵)

باید مؤمن را امر به معروف و نهی از منکر کرد تا پند بگیرد، یا جاهل را تا متوجّه شود. امّا کسی که شلاق به دست دارد و شمشیر در اختیار! نباید او را امر به معروف و نهی از منکر کرد. (منظور این است که او واکنش عکس انجام می‌دهد).

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ‏ الْمُنْکَرِ وَاجِبَانِ‏، عَلَی مَنْ أَمْکَنَهُ وَ لَمْ یَخَفْ عَلَی نَفْسِه‏. (بحار الأنوار ج‏۱۰ ص۲۲۸)

امر به معروف و نهی از منکر، زمانی هر دو واجب است که امکان داشته باشد و ترسی بر جان نباشد .

 

۱۱- امر به معروف و نهی از منکر در آخرالزمان

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَکُونُ‏ فِی‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ قَوْمٌ‏ یُتَّبَعُ‏ فِیهِمْ‏ قَوْمٌ‏ مُرَاءُونَ یَتَقَرَّءُونَ وَ یَتَنَسَّکُونَ حُدَثَاءُ سُفَهَاءُ، لَا یُوجِبُونَ أَمْراً بِمَعْرُوفٍ وَ لَا نَهْیاً عَنْ مُنْکَرٍ إِلَّا إِذَا أَمِنُوا الضَّرَر، یَطْلُبُونَ لِأَنْفُسِهِمُ الرُّخَصَ وَ الْمَعَاذِیر. (کافی ج‏۵ ص۵۵)

در آخرالزمان مردمی می‌آیند که در میان آنان عدّه‌ای ریاکار و مدّعی دانستن قرآن و عبادت کنندگانی پیروی‌شان کنند و ناپخته و سبک سرند؛ آنان امر به معروف و نهی از منکر را فقط زمانی واجب می‌دانند که گزندی به آنها نرسد و برای خود عذرها و بهانه‌ها می‌تراشند.