عناوین موضوعات
احسان و نیکوکاری
۱- توصیف احسان و نیکی
اَللهُ تَعالی: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَىٰ وَیَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. (نحل/ ۹۰ )
در حقیقت، خدا به دادگرى و نیکوکارى و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می‌دارد. به شما اندرز می‌دهد، باشد که پند گیرید.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الصَّدِیقُ مَنْ کَانَ نَاهِیاً عَنِ الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ مُعِیناً عَلَى الْبِرِّ وَ الْإِحْسَانِ.(عیون الحکم ص ۲۰)
دوست کسى است که منع کننده باشد از ظلم و ستم و تعدّى، و یارى کننده باشد بر نیکی و احسان.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْإِحْسَانُ غَرِیزَهُ الْأَخْیَارِ وَ الْإِسَائَهُ غَرِیزَهُ الْأَشْرَارِ. (عیون الحکم ص ۶۲)
احسان کردن، خصلت نیکوکاران است و بدى کردن به مردم، خوى مردم بد است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا أَحْسَنْتَ الْقَوْلَ فَأَحْسِنِ الْعَمَلَ لِتَجْمَعَ بِذَلِکَ بَیْنَ مَزِیَّهَ اللِّسَانِ وَ فَضِیلَهَ الْإِحْسَانِ.(عیون الحکم ص۱۳۷)
هرگاه نیکو کردی گفتارت را، کردارت را هم نیکو کن؛ تا به این طریق، مزیّت زبان و فضیلت احسان را جمع کنی.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَرَ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ وَ نَهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الظُّلْمِ. (عیون الحکم ص۱۵۳)
به درستى که خداى سبحان به عدل و احسان و نیکویى امر فرموده، و از صفات و افعال زشت و از ظلم نهی فرموده است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:زَکَاهُ الظَّفَرِ الْإِحْسَانُ.(عیون الحکم ص۲۷۵)
زکات پیروزی، احسان و نیکی است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: زِینَهُ الْإِسْلَامِ عَمَلُ الْإِحْسَانِ.(عیون الحکم ص۲۷۶)
زینت اسلام ومسلمانی، عمل به احسان است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: زِدْ فِی اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ وَ أَکْثِرْ مِنْ إِسْدَاءِ الْإِحْسَانِ فَإِنَّهُ أَبْقَى ذُخْراً وَ أَجْمَلُ ذِکْراً. (عیون الحکم ص۲۷۷)
بسیار نیکویی کن و احسان را تکثیر کن. همانا که آن به حسب ذخیره، باقىتر ، و به حسب ذکر زیباتر است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَبَبُ الْمَحَبَّهِ الْإِحْسَانُ.(عیون الحکم ص۱۸۱)
احسان، سبب دوستى است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: صَنَائِعُ الْإِحْسَانِ مِنْ فَضَائِلِ الْإِنْسَانِ. (عیون الحکم ص۳۰۲)
احسان و نیکویی کردن از فضایل آدمی است.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَام : أَمَّا الْوُجُوهُ الْأَرْبَعَهُ الَّتِی یَلْزَمُهُ فِیهَا النَّفَقَهُ مِنْ وُجُوهِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ فَقَضَاءُ الدَّیْنِ وَ الْعَارِیَّهُ وَ الْقَرْضُ وَ إِقْرَاءُ الضَّیْفِ وَاجِبَاتٌ فِی السُّنَّهِ.(بحار الأنوار ج۱۰۰ ص ۱۴۰)
اما انواع چهارگانه احسان ونیکی عبارتند از: پرداخت بدهی، عاریه دادن، قرض دادن، و مهمانی دادن، که در سنت واجب است. (عاریه به کالا بر می‌گردد.)
۲- اهمیت نیکوکاری
اللهُ تَعالی: وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین. (بقره/۱۹۵)
(با خودداری از انفاق یا زیاده روی در آن، خود را) با دست خود به هلاکت نیافکنید ونیکی کنید، همانا که خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
اللهُ تَعالی: ما عَلَى الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیل. (توبه/۹۱)
بر نیکو کاران، هیچ راهی( برای خرده گیری) وجود ندارد.
الله تَعالی: وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللهَ اِنَّ اللهَ شَدیدُ العِقابِ. (مائده /۲)
و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و در گناه و تعدّی دستیار هم نشوید، و از خدا پروا کنید که خدا سخت‌کیفر است.
الجوادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أهلُ المَعروفِ إلَى اصطِناعِه أحوَجُ مِن أهلِ الحاجَهِ إلَیهِ ؛ لأِنَّ لَهُم أجرَهُ وفَخرَهُ وذِکرَهُ ، فمَهما اصطَنَعَ الرَّجُلُ مِن مَعروفٍ فإنَّما یَبدأ فیهِ بِنَفسِهِ ، فلا یَطلُبَنَّ شُکرَ ما صَنَعَ إلى نَفسِهِ مِن غَیرِهِ . (بحارالانوار ج۷۵ ص۷۹)
نیکوکاران به نیکى کردن نیازمندترند تا کسانى که به آن نیازمندند؛ زیرا پاداش و افتخار و نیکنامی آن برای آنهاست. بنابراین، آدمی هر خوبى که کند، نخست به خود کرده است. پس، نباید به خاطر احسانی که به خود کرده از دیگران سپاسگزارى بخواهد.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمَعْرُوفُ کَاسْمِهِ وَ لَیْسَ شَیْءٌ أَفْضَلَ مِنْهُ إِلَّا ثَوَابُهُ وَ هُوَ هَدِیَّهٌ مِنَ اللَّهِ إِلَى عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ یُحِبُّ أَنْ یَصْنَعَ الْمَعْرُوفَ إِلَى النَّاسِ یَصْنَعُهُ وَ لَا کُلُّ مَنْ رَغِبَ فِیهِ یَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ لَا کُلُّ مَنْ یَقْدِرُ عَلَیْهِ یُؤْذَنُ لَهُ فِیهِ فَإِذَا مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ جَمَعَ لَهُ الرَّغْبَهَ وَ الْقُدْرَهَ وَ الْإِذْنَ فَهُنَاکَ تَمَّتِ السَّعَادَهُ. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۳)
خوبی کردن مانند نام خوب است، و چیزی بهتر از آن نیست، جز ثواب آن، و آن هدیه خدا است به بنده مؤمنش. این چنین نیست که هر کس دوست دارد به مردم خوبی کند، آن را به انجام برساند؛ و نه هر کس که به این کار شوق دارد، توانایی انجام آن را دارد؛ و نه هر کس که توانایی اش را دارد، به او اجازه و توفیق آن داده می شود. و چون خدا به بنده مؤمنش منّت نهد، رغبت و شوق و توانایی و اجازه را هم برایش فراهم می‌کند، و در اینجا است که سعادت به کمال می رسد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى عِبَاداً یَخْتَصُّهُمْ بِالنِّعَمِ لِمَنَافِعِ الْعِبَادِ فَیُقِرُّهَا فِی أَیْدِیهِمْ مَا بَذَلُوهَا فَإِذَا مَنَعُوهَا نَزَعَهَا مِنْهُمْ ثُمَّ حَوَّلَهَا إِلَى غَیْرِهِمْ.(نهج البلاغه حکمت ۴۲۵)
همانا خدا را بنده‌هایی است که آنها را برای سود دیگران برگزیده، و به آنها سپرده آنچه را که باید ببخشند، و اگر دریغ کنند، آن را به دیگران تحویل می‌دهد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَکُنِ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِیءُ إِلَیْکَ سَوَاءٌ فَإِنَّ ذَلِکَ یُزَهِّدُ الْمُحْسِنَ فِی الْإِحْسَانِ وَ یُتَابِعُ الْمُسِیءَ إِلَى الْإِسَاءَهِ. (عیون الحکم ص ۵۲۹)
نیکوکار و بدکار نزد تو نباید مساوى و برابر باشد. همانا که این (اخلاق و رفتار) نیکوکار را در احسان بى‌رغبت می‌کند، و بدکار را به سوى بد کردن، تند میگرداند.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: خَیْرُ النَّاسِ مَنْ نَفَعَ النَّاسَ. (تصنیف غرر الحکم ص ۴۵۰)
بهترین مردم کسی است که مردم را نفع رساند.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تَمْتَنِعَنَّ مِنْ فِعْلِ الْمَعْرُوفِ وَ الْإِحْسَانِ فَتُسْلَبَ الْإِمْکَانَ. (عیون الحکم ص ۵۱۴)
ممانعت نکن از نیکو کاری و احسان، پس در نتیجه از توانایی و انجام آن محروم خواهی شد.
الْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ … وَ لَأَنْ أَعُولَ أَهْلَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَسُدَّ جَوْعَتَهُمْ وَ أَکْسُوَ عَوْرَتَهُمْ وَ أَکُفَّ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاسِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَحُجَّ حِجَّهً وَ حِجَّهً وَ حِجَّهً وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا… حَتَّى بَلَغَ عَشْراً وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّى بَلَغَ السَّبْعِینَ . (بحار الأنوار ج۷۱ ص۳۲۹)
به خدا قسم! … و اگر یک خانواده‌ی مسلمان را در خوراک و پوشاک و آبرو سرپرستی و کفالت کنم، که دست پیش مردم دراز نکنند، محبوب‌تر است نزد من، از اینکه بجا بیاورم حجّی، و حجّی، و حجّی… و تا ده بار آن را تکرار فرمود، و باز مانند آن، و مانند آن، تا به هفتاد رسید.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لِیَکُنْ سَجِیَّتُکَ الْإِحْسَانَ. (عیون الحکم ص ۴۰۵)
باید که خوى تو، نیکو کاری باشد.
۳- آداب نیکوکاری
۳-۱- نیکوکاری بطور ناشناس
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا صَنَعْتَ مَعْرُوفاً فَاسْتُرْهُ إِذَا صُنِعَ إِلَیْکَ مَعْرُوفٌ فَانْشُرْهُ. (غرر الحکم ص ۲۸۱)
هرگاه احسانى کردی، پس آن را بپوشان و هرگاه به سوى تو نیکی‌ای شود، پس آن را نشر بده.
۳-۲- مداومت در بخشش
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ شَیْءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ رَجُلٍ سَبَقَتْ مِنِّی إِلَیْهِ یَدٌ أُتْبِعُهَا أُخْتَهَا وَ أَحْسَنْتُ مُرَبَّهَا لِأَنِّی رَأَیْتُ مَنْعَ الْأَوَاخِرِ یَقْطَعُ لِسَانَ شُکْرِ الْأَوَائِلِ.(بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۰۸)
چیزی را دوست‌تر ندارم از اینکه به مردی که در سابق به او بخششی کرده‌ام، بخشش دیگری کنم، و به خوبی آن را پرورش بدهم. زیرا دانسته‌ام که دریغ کردن از پایان نعمت‌ها، زبان تشکر از آنها را از میان می‌برد.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه: اسْتِتْمَامُ الْمَعْرُوفِ أَفْضَلُ مِنِ ابْتِدَائِهِ. (بحار الأنوار ج۶۶ ص ۴۰۵ )
پایان دادن کارهاى خوب (به نتیجه رساندن) بهتر از شروع در آن می‌باشد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَافِلُ دَوَامِ الْغِنَى وَ الْإِمْکَانِ اتِّبَاعُ اَلْإِحْسَانِ الْإِحْسَان. (عیون الحکم ص ۳۹۵ )
ضامن دوام بی‌نیازی و توانمندی، نیکی کردن پی در پی است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نِظَامُ الْکَرَمِ مُوَالاهُ الْإِحْسَانِ وَ مُوَاسَاهُ الْإِخْوَانِ. (عیون الحکم ص ۴۹۹)
نظام بخشش و کرم، احسانِ پى در پى و برابر دانستن خود با برادران است.
۳-۳- پرهیز از پوشاندن کارهای نیک دیگران
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ کَتَمَ الْإِحْسَانَ عُوقِبَ بِالْحِرْمَانِ. (عیون الحکم ص۴۴۷)
هر کس، نیکی(دیگران) را پوشیده بدارد، با(کیفرِ) محرومیت مجازات شود.
۳-۴- تعجیل در کار خیر
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه: إِذَا سَأَلَکَ أَخُوکَ حَاجَهً فَبَادِرْ بِقَضَائِهَا قَبْلَ اسْتِغْنَائِهِ عَنْهَا. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۳)
چون برادرت از تو حاجتی خواست، زود برآورده‌اش کن، پیش از آن که از آن بی‌نیاز گردد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تُؤَخِّرْ إِنَالَهَ الْمُحْتَاجِ إِلَى غَدٍ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا یَعْرِضُ لَکَ وَ لَهُ فِی غَدٍ.(تصنیف غرر الحکم ص ۴۴۹)
عطا کردن به محتاج را به فردا میانداز! همانا که تو نمیدانى، فردا چه بر تو و او اتفاق می‌افتد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَادِرِ الْبِرَّ فَإِنَّ أَعْمَالَ الْبِرِّ فُرْصَهٌ. (تصنیف غرر الحکم ص ۴۴۹)
بشتاب به سوى نیکویى! پس به درستى که کارهاى نیکو فرصت است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لِلْکِرَامِ فَضِیلَهُ الْمُبَادَرَهِ إِلَى فِعْلِ الْمَعْرُوفِ وَ إِسْدَاءِ الصَّنَائِعِ. (تصنیف غرر الحکم ص ۳۸۳ )
بالاترین مرتبه براى کریمان، پیشى گرفتن به معروف (احسان و نیکی) و انجام دادن خوبی‌ها است.
۳-۵- جبران کار خیر
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَدَّى إِلَى أَحَدٍ مَعْرُوفاً فَلْیُکَافِئْ فَإِنْ عَجَزَ فَلْیُثْنِ بِهِ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ کَفَرَ النِّعْمَهَ. (مستدرک الوسائل ج۱۲ ص ۳۵۴)
کسى که برایش کار نیکى انجام داده اند باید جبران کند، و اگر قادر به جبران نباشد،لازم است تشکر کند. اگر این کار را هم نکند، کُفران نعمت کرده است.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کَافِئْ بِالْحَسَنَهِ وَ لَا تُکَافِئْ بِالسَّیِّئَهِ.(مستدرک الوسائل ج۱۲ ص ۳۵۵ )
به نیکی، پاداش دهید و به بدی، پاداش ندهید.
عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهُِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَقُولُ: آیَهٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ مُسَجَّلَهٌ، قُلْتُ: مَا هِیَ؟ قَالَ: قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فِی کِتَابِهِ: { هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ. } (الرحمن/ ۶۰) جَرَتْ فِی الْکَافِرِ وَ الْمُؤْمِنِ، وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ، مَنْ صُنِعَ إِلَیْهِ مَعْرُوفٌ فَعَلَیْهِ أَنْ یُکَافِئَ بِهِ، وَ لَیْسَتِ الْمُکَافَأَهُ أَنْ یَصْنَعَ کَمَا صُنِعَ بِهِ، بَلْ حَتَّى یَرَى مَعَ فِعْلِهِ لِذَلِکَ أَنَّ لَهُ الْفَضْلَ الْمُبْتَدَأَ. (بحار الأنوار ج ۷۲ ص ۴۳).
علىّ بن سالم: شنیدم که امام صادق (علیه السلام) میفرمود: آیهاى در کتاب خداوند(قرآن) وجود دارد که حتمی و قطعى است. گفتم: آن کدامین آیه است؟ فرمود: قول خداوندبزرگ و برتر در کتابش است که فرمود: { آیا پاداش احسان چیزى غیر از احسان است؟!} این (قانون) براى کافر و مؤمن و نیکوکار و بدکار حکمفرما است، هر که به او خوبى شد، بر اوست که عوض بدهد و عوض دادن، این نیست که به مانند او به وى خوبى کند، بلکه این را هم بداند که تقدم برتری با اوست.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ قَابَلَ الْإِحْسَانَ بِأَفْضَلَ مِنْهُ فَقَدْ جَازَاهُ. (عیون الحکم ص ۴۵۹)
هرکس احسان را به بالاتر از آن احسان کند، همانا که جزاى آن را داده است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِتْبَاعُ الْإِحْسَانِ بِالْإِحْسَانِ مِنْ کَمَالِ الْجُودِ. (عیون الحکم ص۱۲۷)
دنبال کردن احسان به احسان دیگران(جواب احسان را به احسان دادن) ازکمالِ بخشش است.
۳-۶- نیکی به کسی که قطع رابطه کرده
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: صِلُوا مَنْ قَطَعَکُمْ وَ عُودُوا بِالْفَضْلِ عَلَیْهِمْ .(بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۲)
صله کنید با کسی که از شما بریده است، و به فضل و بخشش به آنها بازگردید.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عُودُوا بِالْفَضْلِ عَلَى مَنْ حَرَمَکُمْ. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۱)
به نیکی کردن به کسی که شما را محروم کرده است،بازگردید.
۳-۷- بخشش، قبل از درخواست
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: جَزَى اللَّهُ الْمَعْرُوفَ إِذَا لَمْ یَکُنْ یُبْدَأُ عَنْ مَسْأَلَهٍ فَأَمَّا إِذَا أَتَاکَ أَخُوکَ فِی حَاجَهٍ کَادَ یُرَى دَمُهُ فِی وَجْهِهِ مُخَاطِراً لَا یَدْرِی أَ تُعْطِیهِ أَمْ تَمْنَعُهُ فَوَ اللَّهِ ثُمَّ وَ اللَّهِ لَوْ خَرَجْتَ لَهُ مِنْ جَمِیعِ مَا تَمْلِکُهُ مَا کَافَیْتَهُ . (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۴)
خدا پاداش احسانی را می‌دهد که با خواهشِ نیازمند نباشد. ولی اگر برادرت نزد تو بیاید برای نیازی، در حالی که از خجالت سرخ شده، و دو دل است که آیا به او عطا می‌کنی یا از او دریغ می‌داری، به خدا قسم! و باز هم به خدا قسم! که اگر هر چه را داری برایش بیرون بیاوری، جبران این شرمندگی او را نکرده‌ای!
۳-۸- احسان در حال تنگدستی
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِنْ کَمَالِ الْحِمَاقَهِ تَرَکُ الْإِحْسَانِ فِی الْفَاقَهِ. (عیون الحکم ص ۴۶۷)
ترک احسان در فقر و تهیدستی، از کمال حماقت است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) لِلْحَسَنِ(عَلَیْهِ السَّلَامُ): یَا بُنَیَّ مَا السَّمَاحَهُ قَالَ الْبَذْلُ فِی الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ . (بحار الأنوار ج۶۸ ص ۳۵۳)
امیر المؤمنین (علیه السلام) به فرزنش حضرت مجتبی (علیه السلام) فرمود: ای پسرم! سماحت و جوانمردی چیست؟ عرض کرد: بذل و بخشش در هر حال؛ خواه در حال تنگدستی و خواه در حال آسایش و داشتن ثروت.
۳-۹- کم شمردن نیکوکاری خود
الجوادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أهلُ المَعروفِ إلَى اصطِناعِه أحوَجُ مِن أهلِ الحاجَهِ إلَیهِ لأِنَّ لَهُم أجرَهُ وفَخرَهُ وذِکرَهُ فمَهما اصطَنَعَ الرَّجُلُ مِن مَعروفٍ فإنَّما یَبدأ فیهِ بِنَفسِهِ ، فلا یَطلُبَنَّ شُکرَ ما صَنَعَ إلى نَفسِهِ مِن غَیرِهِ . (بحارالانوار ج۷۵ ص۷۹)
نیکوکاران به نیکى کردن نیازمندترند تا کسانى که به آن نیازمندند. زیرا پاداش و افتخار و نیکنامی‌اش از آنِ آنهاست. بنابراین، آدمى هر خوبى که کند، نخست به خود کرده است. پس، نباید به خاطر خوبیى که به خود کرده از دیگران سپاسگزارى بخواهد.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رَأَیْتُ الْمَعْرُوفَ لَا یَصْلُحُ إِلَّا بِثَلَاثِ خِصَالٍ تَصْغِیرِهِ وَ سَتْرِهِ وَ تَعْجِیلِهِ فَإِنَّکَ إِذَا صَغَّرْتَهُ عَظَّمْتَهُ عِنْدَ مَنْ تَصْنَعُهُ إِلَیْهِ وَ إِذَا سَتَرْتَهُ تَمَّمْتَهُ وَ إِذَا عَجَّلْتَهُ هَنَّیْتَهُ وَ إِنْ کَانَ غَیْرُ ذَلِکَ مَحَقْتَهُ وَ نَکَّدْتَهُ .(بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۰۸)
دانستم که احسان و نیکی، خوش نیست، جز با سه خصلت: کم شمردن، نهان داشتن، و شتاب در آن. زیرا اگر آن را کم بشماری، تو را در نظر دریافت کننده‌اش بزرگ می‌کند؛ و چون نهانش داری، به کمالش رسانده‌ای؛ و چون در آن شتاب کردی، آن را گوارا ساختی. و اگر جز این باشد، آن را نابود و ناچیز کرده‌ای.
اَلمجتَبی عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ عَدَّدَ نِعَمَهُ مَحَقَ کَرَمَهُ. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۷)
هر کس بخشش نعمت خود را بشمارد، آن کرم و بخشش را نابود کرده است.
۴- آثار نیکوکاری
۴-۱- رحمت الهی
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ أَغَاثَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ اللَّهْفَانَ عِنْدَ جَهْدِهِ فَنَفَّسَ کُرْبَتَهُ وَ أَعَانَهُ عَلَى نَجَاحِ حَاجَتِهِ کَانَتْ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ رَحْمَهً مِنَ اللَّهِ یُعَجِّلُ لَهُ مِنْهَا وَاحِدَهً یُصْلِحُ بِهَا مَعِیشَتَهُ وَ یَدَّخِرُ لَهُ إِحْدَى وَ سَبْعِینَ رَحْمَهً لِأَفْزَاعِ یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ أَهْوَالِهِ. (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۲۱ )
هر کس به دادِ برادر مومن بی‌چاره خود برسد، در حالی که بی‌تاب شده، و گره از کار او بگشاید و در انجام حاجتش کمکش کند، در برابر این کار، نزد خدا هفتاد و دو رحمت دارد که یکی را زود به او می‌رساند تا زندگیش را بهتر سازد، و هفتاد و یکی را برای هراس‌های روز قیامت و دلهره‌های آن برای او ذخیره می‌کند.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَکْرَمَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ بِکَلِمَهٍ یُلْطِفُهُ بِهَا وَ فَرَّجَ کُرْبَتَهُ لَمْ یَزَلْ فِی ظِلِّ اللَّهِ الْمَمْدُودِ بِالرَّحْمَهِ مَا کَانَ فِی ذَلِکَ. (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۲۲ )
هر کس برادر مسلمانش را با یک کلمه‌ای گرامی دارد و به او مِهر ورزد و گره از کارش بگشاید، پیوسته در سایه‌ی رحمت خدا است، تا به آن کار مشغول است.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَرَّ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ بِقَبْرٍ یُعَذَّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِنْ قَابِلٍ فَإِذَا هُوَ لَیْسَ یُعَذَّبُ فَقَالَ یَا رَبِّ مَرَرْتُ بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ فَکَانَ صَاحِبُهُ یُعَذَّبُ ثُمَّ مَرَرْتُ بِهِ الْعَامَ فَإِذَا هُوَ لَیْسَ یُعَذَّبُ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّهُ أَدْرَکَ لَهُ وَلَدٌ صَالِحٌ فَأَصْلَحَ طَرِیقاً وَ آوَى یَتِیماً فَغَفَرْتُ لَهُ بِمَا عَمِلَ ابْنُهُ . (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۴۹)
عیسی بن مریم به قبری گذر کرد که صاحبش در عذاب بود. سال آینده از آنجا گذر کرد و او عذابی نداشت! گفت: پروردگارا! من سال گذشته به این قبر گذر کردم و صاحبش در عذاب بود، و امسال به آن گذر کردم و عذابی نداشت؟ خدا به او وحی کرد: ای روح الله! همانا او فرزند خوبی داشت که به بلوغ رسید و راهی را اصلاح و درست کرد و یتیمی را در پناه گرفت، و من او را آمرزیدم در برابر کاری که پسرش کرد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَثْرَهُ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ تَنْشُرُ الذِّکْرَ. (تصنیف غرر الحکم ص ۳۸۶ )
کثرت احسان، بر عمر می‌افزاید و یاد آن، احسان را منتشر می‌کند. (یعنى مردم صاحب آن را به خوبى یاد می‌کنند.)
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَعَ الْبِرِّ تَدِرُّ الرَّحْمَهُ . (تصنیف غرر الحکم ص ۴۴۹)
با نیکویى رحمت جاری می‌گردد.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ صَدَّقَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّهِ. (بحار الأنوار ج۶۸ ص ۳۵۷)
کسی که عوض دادن خدا را باور داشته باشد، با کمال جود، بخشش می‌کند.
۴-۲- دور شدن بلا و سختی
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه: صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ تَقِی مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ الصَّدَقَهُ خَفِیّاً تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ زِیَادَهٌ فِی الْعُمُرِ وَ کُلُ مَعْرُوفٍ صَدَقَهٌ وَ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الْآخِرَهِ وَ أَهْلُ الْمُنْکَرِ فِی الدُّنْیَا أَهْلُ الْمُنْکَرِ فِی الْآخِرَهِ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّهَ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ . (بحار الأنوار ج۹۳ ص ۱۸۳ )
کارهای نیک از سقوط‌های بد و یا (مرگ‌های ناگوار) جلوگیری می‌کند، و صدقه‌ی پنهانی خشم خداوند را خاموش می‌کند، و برقراری پیوند خویشاوندی بر عمر می‌افزاید. و هر کار نیکی صدقه است و نیکوکاران در دنیا، نیکوکاران در آخرتند و بدکاران در دنیا، بدکاران آخرتند، و اولین کسانی که وارد بهشت می شوند، نیکوکاران هستند.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمَعْرُوفُ عِصْمَهُ الْبَوَارِ وَ الرِّفْقُ نَعْشَهٌ مِنَ الْعِثَارِ. (بحار الأنوار ج۷۴ ص۴۲۱)
احسان از هلاکت جلوگیری می کند و ملاطفت با خلق، آدمی را از لغزش نگه می دارد.
۴-۳- پاداش در دنیا
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَعْجَلُ الْخَیْرِ ثَوَاباً الْبِرُّ. (تصنیف غرر الحکم ص ۴۴۹)
شتابان ترین خیر به حسب پاداش، احسان و نیکی است.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَام: الْمَعْرُوفُ کَاسْمِهِ وَ لَیْسَ شَیْءٌ أَفْضَلَ مِنْهُ إِلَّا ثَوَابُهُ وَ هُوَ هَدِیَّهٌ مِنَ اللَّهِ إِلَى عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ یُحِبُّ أَنْ یَصْنَعَ الْمَعْرُوفَ إِلَى النَّاسِ یَصْنَعُهُ وَ لَا کُلُّ مَنْ رَغِبَ فِیهِ یَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ لَا کُلُّ مَنْ یَقْدِرُ عَلَیْهِ یُؤْذَنُ لَهُ فِیهِ فَإِذَا مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ جَمَعَ لَهُ الرَّغْبَهَ وَ الْقُدْرَهَ وَ الْإِذْنَ فَهُنَاکَ تَمَّتِ السَّعَادَهُ. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۳)
خوبی کردن مانند نام خوب است، و چیزی بهتر از آن نیست، جز ثواب آن، و آن هدیه‌ی خدا به بنده‌ی مؤمنش است. این چنین نیست که هر کس دوست دارد به مردم خوبی کند، آن را به انجام برساند؛ و نه هر کس که به این کار شوق دارد، توانایی انجام آن را دارد؛ و نه هر کس که توانایی‌اش را دارد، به او اجازه و توفیق آن داده می‌شود. و چون خدا به بنده مؤمنش منّت نهد، رغبت و شوق و توانایی و اجازه را هم برایش فراهم می‌کند، و در اینجا است که سعادت به کمال می‌رسد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَلَیْکُمْ بِصَنَائِعِ الْإِحْسَانِ وَ حُسْنِ الْبِرِّ بِذَوِی الرَّحِمِ وَ الْجِیرَانِ فَإِنَّهُمَا یَزِیدَانِ فِی الْأَعْمَارِ وَ یَعْمُرَانِ الدِّیَارَ. (عیون الحکم ص ۳۴۲)
بر شما باد به انجام کارهای نیک و احسان و نیکی به خویشاوندان و همسایگان! همانا که اینها، عمرها را زیاد می‌کنند ، و شهرها را آباد میگردانند.
۴-۴- پاداش در آخرت
اللهُ تَعالی: فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ. (مائده/۸۵)
خداوند(نیز) به پاس گفتارشان، به آنان بهشت‌هایی را که از زیر(درختان) آن، رودها جاری است، پاداش می‌دهد، درحالی که همیشه در آن خواهند ماند. این است پاداش نیکو کاران.
قَالَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه: یَا رَسُولَ اللَّهِ فِدَاکَ آبَاؤُنَا وَ أُمَّهَاتُنَا إِنَ أَصْحَابَ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا عُرِفُوا بِمَعْرُوفِهِمْ فَبِمَ یُعْرَفُونَ فِی الْآخِرَهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى إِذَا أَدْخَلَ أَهْلَ الْجَنَّهِ الْجَنَّهَ أَمَرَ رِیحاً عَبِقَهً طَیِّبَهً فَلَزِقَتْ بِأَهْلِ الْمَعْرُوفِ فَلَا یَمُرُّ أَحَدٌ مِنْهُمْ بِمَلَإٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهِ إِلَّا وَجَدُوا رِیحَهُ فَقَالُوا هَذَا مِنْ أَهْلِ الْمَعْرُوفِ. (بحار الأنوار ج۸ ص ۱۵۶)
اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: یا رسول الله! پدران و مادران ما به فدایتان! اهل نیکی‌ها در دنیا به نیکی‌هایشان شناخته می‌شوند. آنان در آخرت چگونه شناخته می‌شوند؟ فرمودند: خدای تبارک و تعالی وقتی بهشتیان را به بهشت وارد می‌کند، به بویی خوش و پاک امر می‌کند که به نیکوکاران بخورد. آنگاه هیچ کدام از آنها بر گروهی از اهل بهشت نمی‌گذرند، مگر آن که بوی او را شناخته و می‌گویند: این از نیکوکاران است!
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ لِلْجَنَّهِ بَاباً یُقَالُ لَهُ بَابُ الْمَعْرُوفِ لَا یَدْخُلُهُ إِلَّا أَهْلُ الْمَعْرُوفِ. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۰۸ )
بهشت را دری است که به آن باب المعروف می‌گویند. و از آن داخل نمی‌شود، مگر اهل کار خیر.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الْآخِرَهِ یُقَالُ لَهُمْ إِنَّ ذُنُوبَکُمْ قَدْ غُفِرَتْ لَکُمْ فَهَبُوا حَسَنَاتِکُمْ لِمَنْ شِئْتُمْ وَ اصْطِنَاعُ الْمَعْرُوفِ وَاجِبٌ عَلَى کُلِّ أَحَدٍ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ فَمَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَى اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ بِیَدِهِ فَبِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ فَمَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ بِلِسَانِهِ فَلْیَنْوِهِ بِقَلْبِهِ. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۸)
اهل احسان در دنیا، اهل احسان در آخرت هستند. به آنها می‌گویند: گناهانتان آمرزیده است؛ حسنات خود را به هر کس می خواهید ببخشید. کار خیر بر هر کسی، با دل و زبان و دست، واجب است؛ هر کس با دست نتواند، با دل و زبان کند؛ و اگر با زبان هم نتوانست، در دل نیت کند.
الْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَام: صَنِیعُ الْمَعْرُوفِ وَ حُسْنُ الْبِشْرِ یُکْسِبَانِ الْمَحَبَّهَ وَ یُقَرِّبَانِ مِنَ اللَّهِ وَ یُدْخِلَانِ الْجَنَّهَ. (مستدرک الوسائل ج۱۲ ص ۳۴۴)
کارهاى خیر و خوش برخوردى، دوستى به بار آورند، و مقربان به خدا هستند و به بهشت برند.
الْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لِکُلِّ شَیْءٍ ثَمَرَهٌ وَ ثَمَرَهُ الْمَعْرُوفِ تَعْجِیلُ السَّرَاحِ. (کافی ج۴ ص ۳۰)
هر چیزى را نتیجهای است و نتیجه‌ی کار نیک سرعت رهایى (در روز رستاخیز) است.
۴-۵- رستگاری و بزرگی
اللُه تَعالی: وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. (تغابن/۱۶)
و مالی برای خودتان [در راه خدا] انفاق کنید، و کسانی که از خسّت نفس خویش مصون بمانند، آنان رستگارانند.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَادَهُ النَّاسِ فِی الدُّنْیَا الْأَسْخِیَاءُ وَ فِی الْآخِرَهِ الْأَتْقِیَاءُ. (بحار الأنوار ج۶۸ ص ۳۵۰)
سَرور مردم در دنیا، بخشندگان و سَرور مردم در آخرت، پرهیزگاران هستند.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: السَّخِیُّ الْکَرِیمُ الَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ فِی حَقٍّ. (بحار الأنوار ج۶۸ ص ۳۵۳)
سخاوتمند بزرگوار کسی است که مالش را در مورد حق صرف کند.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ بَذَلَ مَعْرُوفَهُ مَالَتْ إِلَیْهِ الْقُلُوبُ . (تصنیف غرر الحکم ص ۴۴۹)
هر که نیکویی کند، دل‌ها به او مایل شود.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ بَذَلَ مَعْرُوفَهُ اسْتَحَقَ الرِّیَاسَهَ . (تصنیف غرر الحکم ص ۳۳۱)
هر که احسان خود را بذل و بخشش کند، ریاست را سزاوار گردد.
۵- سپاسگزاری از نیکوکار و پاداش به او
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کَفَاکَ بِثَنَائِکَ عَلَى أَخِیکَ إِذَا أَسْدَى إِلَیْکَ مَعْرُوفاً أَنْ تَقُولَ لَهُ: «جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً»، وَ إِذَا ذُکِرَ وَ لَیْسَ هُوَ فِی الْمَجْلِسِ أَنْ تَقُولَ: «جَزَاهُ اللَّهُ خَیْراً»، فَإِذاً أَنْتَ قَدْ کَافَیْتَهُ.(بحار الأنوار ج ۷۴ ص ۴۱۹)
تو را کفایت می‌کند که براى تشکّر از برادرى که به تو محبّت و خوبى کرده، بگویى:خداوند پاداش خوبى عطایت کند. و چنانچه در مجلسى که حضور ندارد و یادى از او شود، بگویى: خدا جزاى خیرش دهد. و با چنین کارى، او را پاداش کافى دادهاى.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَتَى إِلَیْکُمْ مَعْرُوفاً فَکَافِئُوهُ وَ إِنْ لَمْ تَجِدُوا فَأَثْنُوا فَإِنَّ الثَّنَاءَ جَزَاءٌ. (بحار الأنوار ج۷۴ ص ۱۵۲)
به کسی که به شما نیکی می‌کند پاداش دهید و اگر او را پیدا نکردید، ستایشش کنید.همانا که ستایش او نیز پاداش است.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَام: مَا أَقَلَّ مَنْ شَکَرَ الْمَعْرُوفَ. (کافی ج۴ ص ۳۳)
کمترین چیز بر نیکوکاری، تشکر است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ شَکَرَ الْمَعْرُوفَ فَقَدْ قَضَى حَقَّهُ. (عیون الحکم ص ۴۴۹)
هر که از کار نیکو تشکر کند، پس به تحقیق که حقّ آن را بجا آورده است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمَعْرُوفُ فُرُوضٌ الشُّکْرُ مَفْرُوضٌ. (غررالحکم ج ۱ ص ۷)
نیکی کردن واجب است، و شکر نعمت نیز واجب است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا صُنِعَ إِلَیْکَ مَعْرُوفٌ فَاذْکُرْهُ إِذَا صَنَعْتَ مَعْرُوفاً فَانْسَهُ.(مستدرک الوسائل ج۱۲ ص ۳۶۱ )
هرگاه به سوى تو نیکی شود، پس آن را یاد کن. هرگاه نیکی کردی، پس آن را فراموش کن!
الْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ صَنَعَ مِثْلَ مَا صُنِعَ إِلَیْهِ کَانَ مُکَافِئاً وَ مَنْ أَضْعَفَ عَلَى ذَلِکَ یَکُونُ شَکُوراً وَ مَنْ شَکَرَ کَانَ کَرِیماً ثُمَّ قَالَ لِیَعْلَمْ صَانِعُ الْمَعْرُوفِ أَنَّ الطَّالِبَ لِمَعْرُوفِهِ لَمْ یُکْرِمْ وَجْهَهُ عِنْدَ بَذْلِهِ إِیَّاهُ إِلَیْهِ فَلْیُکْرِمْ هُوَ قَدْرَهُ عَنْ رَدِّهِ عَمَّا لَدَیْهِ. (مستدرک الوسائل ج۱۲ ص ۳۵۸)
هر که کاری کند مانند آن که برای او شده است، همانا پاداش برابر داده است. و هر که دو برابر کند شاکر باشد. و هر که شاکر است، ارجمند و کریم است. و صاحب احسان و نیکو کاری بداند، که هر کس نیکی و احسانی از تو خواهد، آبرویش را در برابر تو محترم نشمرده و تو آبروى او را گرامی دار و او را بىجواب مگذار.
۶- گیرندگان احسان
۶-۱- نیکوکاری به مردم
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رَأْسُ الْإِیمَانِ الْإِحْسَانُ إِلَى النَّاسِ. (عیون الحکم ص۲۶۴)
اصل ایمان، احسان کردن به مردم است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَهَ لِجَمِیعِ النَّاسِ وَ الْإِحْسَانَ إِلَیْهِمْ وَ لَا تُنِلْهُمْ حَیْفاً وَ لَا تَکُنْ عَلَیْهِمْ سَیْفاً. (عیون الحکم ص ۸۲)
قلبت را برای همه‌ی مردم و احسان کردن به سوى ایشان مهربان بگردان. و به ایشان ستمى مرسان و بر ایشان شمشیر مباش. (یعنى ضررى از طرف تو به آنها نرسد.)
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:عُنْوَانُ النَّبْلِ الْإِحْسَانُ إِلَى النَّاسِ. (عیون الحکم ص۳۴۱)
عنوان نجابت، احسان کردن به مردم است.
۶-۲- نیکوکاری به خانواده
أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- { وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً.} (بقره/۸۳) مَا هَذَا الْإِحْسَانُ فَقَالَ الْإِحْسَانُ أَنْ تُحْسِنَ صُحْبَتَهُمَا وَ أَنْ لَا تُکَلِّفَهُمَا أَنْ یَسْأَلَاکَ شَیْئاً مِمَّا یَحْتَاجَانِ إِلَیْهِ وَ إِنْ کَانَا مُسْتَغْنِیَیْنِ أَ لَیْسَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: { لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّون.} ( آل عمران/ ۹۲). (بحار الأنوار ج۷۱ ص۳۹)
ابی ولاد الحناط : پرسیدم از امام صادق (علیه السلام) درباره قول خدای عزیز و بلندمرتبه: {به پدر و مادر احسان کنید.} و اینکه این احسان چیست؟ پاسخ فرمود: حق صحبتشان را نیکو ادا کنی (خوش‌رفتاری با آنها کنی)، و اینکه آنان را به سختی نیاندازی تا از تو آنچه را به آن نیاز دارند بخواهند، اگرچه ثروتمند باشند. آیا چنین نیست که خدای عزیز و بلندمرتبه می‌فرماید: { هرگز به نیکوکاری نرسید تا انفاق کنید از آنچه که دوست دارید.}
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِسُرَاقَهَ بْنِ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ: أَ لَا أَدُلُّکَ عَلَى أَفْضَلِ الصَّدَقَهِ قَالَ بَلَى بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَفْضَلُ الصَّدَقَهِ عَلَى أُخْتِکَ أَوِ ابْنَتِکَ وَ هِیَ مَرْدُودَهٌ عَلَیْکَ لَیْسَ لَهَا کَاسِبٌ غَیْرَکَ. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۱۰۳)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سراقه بن مالک بن جعشم فرمود: آیا تو را به بهترین صدقه راهنمایی نکنم؟ عرض کرد: آری، پدر و مادرم به قربانت یا رسول الله (صلی الله علیه و آله). آن حضرت فرمود: بهترین صدقه، بر خواهرت یا دختر تو است، و آن به تو بر می‌گردد و جز تو کسی سودش را نمی‌برد.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَهٌ وَ أَفْضَلُ الصَّدَقَهِ صَدَقَهٌ عَنْ ظَهْرِ غِنًى وَ ابْدَأْ بِمَنْ تَعُولُ. (بحار الأنوار ج۷۵ ص ۲۶۶)
هر کار نیک و خوب، نوعی صدقه است. و بهترین صدقه آن است که از روی توانگری باشد (بدون کاستن از حقوق خانواده) و از افراد خانواده ات آغاز کن.
۶-۳- احسان به شیعیان و مؤمنین
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً مِنْ عِبَادِهِ فَانْتَجَبَهُمْ ِلِفُقَرَاءِ شِیعَتِنَا، لِیُثِیبَهُمْ بِذَلِکَ. (بحار الأنوار ج ۷۴ ص ۴۱۹)
همانا خداوند عدّه اى از بندگان خود را آفرید و ایشان را براى (کمک به) تهیدستان شیعیان ما برگزید تا بر ایشان کمک و دلجویى کنند.
الکاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَصِلَنَا فَلْیَصِلْ فَقِیرَ شِیعَتِنَا وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَزُورَ قُبُورَنَا فَلْیَزُرْ قُبُورَ صُلَحَاءِ إِخْوَانِنَا. (مکارم الأخلاق ص ۱۳۵)
هر که قدرت ندارد به ما صله و احسان کند، شیعیانِ فقیرِ ما را صله و احسان کند، و هر کس نمیتواند قبور ما را زیارت کند، قبور برادرانِ صالحِ ما را زیارت کند.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً مِنْ عِبَادِهِ فَانْتَجَبَهُمْ لِفُقَرَاءِ شِیعَتِنَا لِیُثِیبَهُمْ بِذَلِکَ. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۹)
خدا گروهی از بندگانش را برای شیعیان فقیر ما برگزیده، تا به واسطه‌ی آنان به آنها ثواب بدهد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رَأْسُ الْإِحْسَانِ الْإِحْسَانُ إِلَى الْمُؤْمِنِینَ. (عیون الحکم ص۲۶۳)
اصل احسان، احسان کردن به مؤمنین است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:شَیْئَانِ لَا یُوَازِنُهُمَا عَمَلٌ حُسْنُ الْوَرَعِ وَ الْإِحْسَانُ إِلَى الْمُؤْمِنِینَ. (عیون الحکم ص۲۹۷)
دو چیز است که هیچ کرداری هم وزن با آنها نمی‌شود، خوبیِ پرهیزگارى، و احسان به مؤمنین.
۶-۴- نیکوکاری به دوستان
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: خُصُّوا بِأَلْطَافِکُمْ خَوَاصَّکُمْ وَ إِخْوَانَکُمْ. (مستدرک الوسائل ج۱۲ ص ۳۴۹ )
مهربانی و لطفتان را به خواصتان و برادرانتان اختصاص دهید.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَحْسَنُ الْإِحْسَانِ مُؤَاخَاهُ الْإِخْوَانِ. (عیون الحکم ص۱۱۹)
بهترین احسان، برادری دو برادر می‌باشد. (یعنی نیکی برادران ایمانی، به یکدیگر می‌باشد.)
۶-۵- احسان به تنگدستان
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: خَیْرُ الْبِرِّ مَا وَصَلَ إِلَى الْمُحْتَاجِ. (عیون الحکم ص ۲۳۸)
بهترین احسان آنست که برسد به کسى که محتاج به آن باشد.
۶-۶- نیکوکاری به بدکاران
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ لَاأُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلَائِقِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ: الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَکُمْ، وَ تَصِلُونَ مَنْ قَطَعَکُمْ، وَ الْإِحْسَانُ إِلَى مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکُمْ، وَ إِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَکُمْ. (کافی ج۲ ص ۱۰۷)
آیا شما را نسبت به برترین اخلاق دنیا و آخرت آگاه نسازم؟ بخشیدن به کسى را که نسبت به تو ستم کرده، صله و دیدار با کسى که با تو قهر کرده و بریده، احسان و نیکى به شخصى که به تو بدى کرده، عطا و بخشش به کسی که تو را محروم ساخته است.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه: رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الدِّینِ التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ وَ اصْطِنَاعُ الْخَیْرِ إِلَى کُلِّ أَحَدٍ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ . (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۰۹)
اصل عقل _ پس از دینداری _ دوستی کردن با مردم است؛ و نیکی کردن به هر کسی، خوب باشد یا بد.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلَائِقِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ الْعَفْوِ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ أَنْ تَصِلَ مَنْ قَطَعَکَ وَ الْإِحْسَانِ إِلَى مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ وَ إِعْطَاءِ مَنْ حَرَمَکَ وَ فِی التَّبَاغُضِ الْحَالِقَهِ لَا أَعْنِی حَالِقَهَ الشَّعْرِ وَ لَکِنْ حَالِقَهَ الدِّینِ. (بحار الأنوار ج ۶۶ ص۳۹۷)
آیا به شما از بهترین خصلت‌ها در دنیا و آخرت خبر بدهم؟ گذشتن از کسی که به تو ظلم کرده است و ارتباط با کسی که رابطه‌اش را با تو قطع کرده است، و نیکی به کسی که به تو بدی کرده است و بخشش به کسی که تو را محروم کرده است و دشمنی کردن موجب کوتاه شدن و کم شدن است، منظور کم شدن مو نیست، بلکه کاسته شدن از دین است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْإِحْسَانُ إِلَى الْمُسِیءِ یُصْلِحُ الْعَدُوَّ. (عیون الحکم ص ۴۸)
نیکی به کسی که به تو بد کرده است، موجب اصلاح او می‌شود (و از دشمنی دست برمی دارد.).
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اجْعَلْ جَزَاءَ النِّعْمَهِ عَلَیْکَ الْإِحْسَانَ إِلَى مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ. (عیون الحکم ص ۸۰)
با نیکویى کردن به کسى که به تو بد کرده است، پاداش نعمت را به خودت برگردان.
۷- آثار ترک احسان
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَ مَنْ مَنَعَ طَالِباً حَاجَتَهُ وَ هُوَ قَادِرٌ عَلَى قَضَائِهَا فَعَلَیْهِ مِثْلُ خَطِیئَهِ عَشَّار. (ثواب الأعمال ص۲۸۹)
هر کس خواسته حاجتمندی را – با اینکه بر برآوردن آن توانا باشد- رد کند، براى او گناهى چون گناه عشّاران (باج‌گیران) خواهند نوشت.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ : أَیُّمَا مُؤْمِنٍ مَنَعَ مُؤْمِناً شَیْئاً مِمَّا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِ أَقَامَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَهِ مُسْوَدّاً وَجْهُهُ مُزْرَقَّهً عَیْنَاهُ مَغْلُولَهً یَدَاهُ إِلَى عُنُقِهِ فَیُقَالُ هَذَا الْخَائِنُ الَّذِی خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ. (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۱۷۴)
هر مؤمنى که مؤمنى دیگر را از چیز مورد نیازش باز دارد در حالى که میتواند آن را خود یا از جانب دیگرى فراهم آورد، خداى عزیز و بلندمرتبه در روز قیامت او را با چهره‌ی سیاه و چشم کبود و دست بسته و بر گردن آویخته، محشور خواهد کرد. آنگاه کسى ندا برآورد: این خیانتکارى است که به خدا و پیامبرش خیانت ورزیده است! آنگاه دستور داده شود که او را به دوزخ ببرند.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّمَا رَجُلٍ مُسْلِمٍ أَتَاهُ رَجُلٌ مُسْلِمٌ فِی حَاجَهٍ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَى قَضَائِهَا فَمَنَعَهُ إِیَّاهَا عَیَّرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ تَعْیِیراً شَدِیداً وَ قَالَ لَهُ أَتَاکَ أَخُوکَ فِی حَاجَهٍ قَدْ جَعَلْتُ قَضَاهَا فِی یَدَیْکَ فَمَنَعْتَهُ إِیَّاهَا زُهْداً مِنْکَ فِی ثَوَابِهَا وَ عِزَّتِی لَا أَنْظُرُ إِلَیْکَ فِی حَاجَهٍ مُعَذَّباً کُنْتَ أَوْ مَغْفُوراً لَکَ. (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۱۷۳)
هر مسلمانی که مسلمان دیگری از او حاجتی بخواهد و بتواند برآورده سازد و دریغ کند، خدا در روز قیامت، به سختی او را سرزنش می‌کند و به او می‌فرماید: برادرت برای حاجتی که من برآوردنش را به عهده تو نهادم، نزد تو آمد و دریغش کردی، برای آن که ثوابش را نخواستی؛ به عزتم قسم که در هیچ حاجتی به تو توجه نمی کنم، چه در عذاب باشی، یا آمرزیده گردی!
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:لَا تُخَیِّبْ رَاجِیَکَ فَیَمْقُتَکَ اللَّهُ وَ یُعَادِیَکَ. (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۱۷۳)
کسی را که به تو امید دارد نومید مکن، تا خدا دشمن و بدخواه تو نگردد.
أَنَّهُ (الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ ) قَالَ لِرِفَاعَهَ بْنِ مُوسَى: یَا رِفَاعَهُ مَا آمَنَ بِاللَّهِ وَ لَا بِمُحَمَّدٍ وَ لَا بِعَلِیٍّ مَنْ إِذَا أَتَاهُ أَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فِی حَاجَهٍ لَمْ یَضْحَکْ فِی وَجْهِهِ فَإِنْ کَانَتْ حَاجَتُهُ عِنْدَهُ سَارَعَ إِلَى قَضَائِهَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ تَکَلَّفَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِ حَتَّى یَقْضِیَهَا لَهُ فَإِذَا کَانَ بِخِلَافِ مَا وَصَفْتُهُ فَلَا وَلَایَهَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ. (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۱۷۶)
از آن حضرت (امام صادق علیه السلام) است که به رفاعه بن موسی فرمود: ای رفاعه! ایمان به خدا و محمد (صلی الله علیه وآله) و علی (علیه السلام) ندارد کسی که برادر مؤمنش برای نیازی نزد او آید و بر روی او نخندد، و اگر آن حاجت نزد او باشد، باید به زودی برآورد، و اگر نه، از دیگری آن را بخواهد تا آن را برآورده سازد، و اگر برخلاف این باشد، میان ما و آن شخص، دوستى و ولایتى وجود ندارد.
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ کَانَتْ لَهُ دَارٌ فَاحْتَاجَ مُؤْمِنٌ إِلَى سُکْنَاهَا فَمَنَعَهُ إِیَّاهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِکَتِی أَ بَخِلَ عَبْدِی بِسُکْنَى الدُّنْیَا وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یَسْکُنُ جِنَانِی أَبَداً . (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۱۷۹)
هر کس خانه‌ای دارد و مؤمنی به نشستن در آن نیاز دارد و از او دریغ می‌دارد، خدای عزیز و بلندمرتبه می‌فرماید: ای فرشته‌هایم! بنده‌ی من از مسکن دنیای خود دریغ کرد، به عزت و جلالم سوگند که هرگز در بهشتم ساکن نگردد!
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ حَرَمَ السَّائِلَ مَعَ الْقُدْرَهِ عُوقِبَ بِالْحِرْمَانِ. (تصنیف غرر الحکم ص ۴۴۹)
هر که با داشتن توانایی، نیازمند را محروم کند، به محرومیت کیفر داده شود.
۸- احسان بی‌جا
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمَعْرُوفُ کَنْزٌ فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تَضَعُهُ. (غرر الحکم ج ۱ ص ۵۸)
احسان گنج است. پس نگاه کن که آن را نزد چه کسى میگذارى.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: تَضْیِیعُ الْمَعْرُوفِ وَضْعُهُ فِی غَیْرِ عَرُوفٍ. (غرر الحکم ج ۱ ص ۵۸)
ضایع کردن احسان، قرار دادن آنست نزد کسى که حق احسان را نشناسد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ لَیْسَ لِوَاضِعِ الْمَعْرُوفِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ مِنَ الْحَظِّ فِیمَا أَتَى إِلَّا مَحْمَدَهُ اللِّئَامِ وَ ثَنَاءُ الْأَشْرَارِ وَ مَقَالَهُ الْجُهَّالَ مَا دَامَ مُنْعِماً عَلَیْهِمْ مَا أَجْوَدَ یَدَهُ، وَ هُوَ عَنْ ذَاتِ اللَّهِ بَخیلٌ. فَمَنْ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا، فَلْیَصِلْ بِهِ الْقَرَابَهَ، وَ لْیُحْسِنْ مِنْهُ الضِّیَافَهَ، وَ لْیَفُکَّ بِهِ الْأَسِیرَ وَ الْعَانِیَ، وَ لْیُعْطِ مِنْهُ الْفَقِیرَ وَ الْغَارِمَ، وَ لْیَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَى الْحُقُوقِ وَ النَّوَائِبِ ابْتِغَاءَ الثَّوَابِ، فَإِنَّ فَوْزاً بِهَذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ دَرْکُ فَضَائِلِ الْآخِرَهِ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ. (نهج البلاغه خطبه ۱۴۲)
براى کسى که نا بجا به ناکسان نیکى کند بهره‌اى جز ستایش فرومایگان، تعریف سرکشان و اشرار، و سخنان جاهلان بد گفتار ندارد، و اینها نیز تا هنگامى که به آنها بخشش مى‌کند ادامه دارد. دست سخاوتمندى ندارد آن کس که از بخشش در راه خدا بخل مى‌ورزد. آن کس که خدا او را مالى بخشید، پس باید به خویشاوندان خود بخشش کند، و سفره‌ی مهمانى خوب بگستراند، و اسیر آزاد کند، و رنجدیده را بنوازد، و مستمند را بهره‌مند کند، و قرض وامدار را بپردازد، و براى درک ثواب الهى، در برابر پرداخت حقوق دیگران، و مشکلاتى که در این راه به او مى‌رسد شکیبا باشد؛ زیرا به دست آوردن صفات یاد شده، موجب شرافت و بزرگى دنیا و درک فضایل سراى آخرت است. ان شاء الله.
۹- ناسپاسی برابر احسان
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَشَدُّ النَّاسِ عُقُوبَهً رَجُلٌ کَافَأَ الْإِحْسَانَ بِالْإِسَاءَهِ. (عیون الحکم ص ۱۱۶)
سخت‌ترین مردم به حسب عقوبت، کسی است که احسان را به بدى جزا دهد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: شَرُّ النَّاسِ مَنْ سَعَى بِالْإِخْوَانِ وَ نَسِیَ الْإِحْسَانَ.(عیون الحکم ص ۲۹۴)
بدترین مردم کسی است که از برادران شکایت کند و احسانى را که به او شده است را فراموش کند.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَادَهُ الْأَغْمَارِ قَطْعُ مَوَادِّ الْإِحْسَانِ.(عیون الحکم ص ۳۴۱)
عادت جاهلان که تجربه‌ای ندارند، بریدن مواد احسانست. (یعنى باعث بى رغبتى مردم به احسان می‌شوند.)
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ کَافَأَ الْإِحْسَانَ بِالْإِسَاءَهِ فَقَدْ بَرِئَ مِنَ الْمُرُوَّهِ. (عیون الحکم ص ۴۴۱)
هر که احسان را به بدى جزا دهد، همانا که از مروّت و آدمیّت تهی باشد .
الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَعَنَ اللَّهُ قَاطِعِی سُبُلِ الْمَعْرُوفِ قِیلَ وَ مَا قَاطِعُو سُبُلِ الْمَعْرُوفِ قَالَ الرَّجُلُ یُصْنَعُ إِلَیْهِ الْمَعْرُوفُ فَیَکْفُرُهُ فَیَمْتَنِعُ صَاحِبُهُ مِنْ أَنْ یَصْنَعَ ذَلِکَ إِلَى غَیْرِهِ. (کافی ج۴ ص ۳۳)
لعنت خدا بر آن که راه کار خیر و نیکو کاری را ببندد! پرسیده شد: چه چیزی راه خیر را می‌بندد؟ فرمود: آن کسى که به او نیکی شود و او ناسپاسى کند و مانع نیکی و خیر به دیگرى شود.
الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَفْضَلُ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى مَنْزِلَهً وَ أَقْرَبُهُ مِنَ اللَّهِ وَسِیلَهً الْمُؤْمِنُ یُکَفَّرُ إِحْسَانُهُ. (جعفریات ص ۱۹۰)
برترین مردم نزد خداوند بزرگ و برتر، شخص نیکوکارى است که احسانش ناسپاسى شود و قدرش را ندانند.
۱۰- آفات احسان و نیکوکاری
اَلمجتَبی عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمَعْرُوفُ مَا لَمْ یَتَقَدَّمْهُ مَطْلٌ وَ لَمْ یَتَعَقَّبْهُ مَنٌّ وَ الْبُخْلُ أَنْ یَرَى الرَّجُلُ مَا أَنْفَقَهُ تَلَفاً وَ مَا أَمْسَکَهُ شَرَفاً. (بحار الأنوار ج۷۱ ص ۴۱۷)
احسان شایسته، این است که قبل از آن معطلی نباشد و به دنبالش منّت نباشد. و بخل این است که کسی به حساب بیاورد آنچه را که انفاق کرده، از میان رفته است، و آنچه را نگهداشته، شرف او گشته است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْجُودُ مِنْ کَرَمِ الطَّبِیعَهِ وَ الْمَنُّ مَفْسَدَهٌ لِلصَّنِیعَهِ. (بحار الأنوار ج۷۴ ص ۴۲۱)
بخشش از شرافت طبع و خصلت است و منّت گذاشتن بر کسى که احسانى به او کنند، فاسد کننده‌ی آن احسان است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: تَمَامُ الْإِحْسَانِ تَرْکُ الْمَنِّ بِهِ. (عیون الحکم ص ۱۹۹)
تمامی احسان، ترک منّت گذاشتن به آن است.
الصَّادِق علیه السلام : أَرْبَعٌ یَذْهَبْنَ ضِیَاعاً مَوَدَّهٌ تَمْنَحُهَا مَنْ لَا وَفَاءَ لَهُ وَ مَعْرُوفٌ عِنْدَ مَنْ لَا یَشْکُرُه لَهُ وَ عِلْمٌ عِنْدَ مَنْ لَا اسْتِمَاعَ لَهُ وَ سِرٌّ [تُودِعُهُ] عِنْدَ مَنْ لَا حِفَاظَ لَهُ. (مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ج۱۲ ص ۳۵۲)
چهار چیز است که به هدر می‌رود: دوستىاى که در باره بی‌وفایى مصروف گردد، و احسانى که در باره فرد ناسپاسى مبذول شود، و علمی که به کسى تعلیم کنند که گوش به آن فرا نمی‌دهد، و سرّى که نزد کسى به ودیعت نهند که نگهدار آن نیست.
ثبت دیدگاه