عناوین موضوعات
آداب کار و دوری از بیکاری
۱- اهمیت کار
اَللهُ تَعَالی: … هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها …(هود/ ۶۱ )
…او (خداوند) شما را از زمین پدیدار ساخت، و خواست (و توان داد) تا آن را آباد کنید …
اَللهُ تَعَالی: وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ، وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ…(قصص/ ۷۳)
و از رحمت خود (به خلق)، براى شما شب و روز قرار داد تا در آن (شب) استراحت کنید، و (در روز) به جستجوى فضل (نعمت هاى) او برخیزند …
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: طَلَبُ الْکَسْبِ فَرِیضَهٌ بَعْدَ الْفَرِیضَهِ. (بحار الأنوار ج۱۰۰ ص ۱۷)
پس از نماز واجب، کار کردن (و داشتن کسب و کار ) واجب است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمُؤْمِنُ …مَشْغُولٌ وَقْتُهُ . (نهج البلاغه حکمت ۳۳۳)
مؤمن… وقت او با کار گرفته است
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا غَدْوَهُ أَحَدِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَعْظَمَ مِنْ غَدْوَتِهِ یَطْلُبُ لِوُلْدِهِ وَ عِیَالِهِ مَا یُصْلِحُهُمْ. (دعائم الإسلام ج۲ ص ۱۵)
درآمدن شما- اوّل صبح- براى جهاد در راه خدا، از درآمدن آن کس که براى تأمین زندگى خانواده خود تلاش می‌کند، بالاتر (ارزش و اجرش بیشتر) نیست .
رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَى النَّبِیِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): فَقَالَ: مَا طَعِمْتُ طَعَاماً مُنْذُ یَوْمَیْنِ فَقَالَ: عَلَیْکَ بِالسُّوقِ. (بحار الأنوار ج۹۳ ص ۱۵۴)
مردى نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد و عرض کرد : دو روز است چیزى نخورده ام. حضرت فرمود: برو به بازار (و کار کن).
زُرَارَهَ: إِنَّ رَجُلًا أَتَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ: إِنِّی لَا أُحْسِنُ أَنْ أَعْمَلَ عَمَلًا بِیَدِی وَ لَا أُحْسِنُ أَنْ أَتَّجِرَ وَ أَنَا مُحَارَفٌ مُحْتَاجٌ فَقَالَ: اعْمَلْ فَاحْمِلْ عَلَى رَأْسِکَ وَ اسْتَغْنِ عَنِ النَّاسِ. ( کافی ج۵ ص ۷۶ )
مردى نزد امام صادق (علیه السلام) آمد و گفت: از من بر نمیآید که با دست خود کار کنم و نیز نمی توانم به کسب و بازرگانى بپردازم، و من مردى محروم و نیازمندم. امام فرمود: کار کن، و بر سَرِ خود براى این و آن بار بِبَر، و از مردم خود را بىنیاز ساز.
۲- ابزار و زمینه‌های کار
اَللهُ تَعَالی: وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ، فَمَحَوْنا آیَهَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَهَ النَّهارِ مُبْصِرَهً، لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ …(اسرا/ ۱۲)
شب و روز را (به صورت) دو نشانه (دو پدیده شگرف) درآوردیم؛ سپس (هماره) نشانه‌ی شب را زدودیم، و نشانه‌ی روز را داراى دید (روشن) قرار دادیم تا جویاى فضل (روزى) پروردگار خویش شوید …
اَللهُ تَعَالی: لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ … (یس / ۳۵)
تا از میوه آن و از (حاصل) آنچه با دست خود انجام دادهاند ( دسترنج خود را )بخورند …
اَللهُ تَعَالی: هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا، فَامْشُوا فِی مَناکِبِها، وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ … (ملک / ۱۵)
او است (خداوندى) که زمین را رام شما قرار داد، پس اطراف و اکناف آن را بپیمایید، و از روزىِ خدا (که در این سوى و آن سوى به دست می آید) بخورید …
اَللهُ تَعَالی: اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ، وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ …(جاثیه / ۱۲)
خدایى که دریا را مسخّر شما کرد تا کشتى در آن به فرمان وى حرکت کند، و تا فضل (و روزىِ) او را (با کوشش و سفر، حتى سفر دریایى)، بطلبید (و به دست آورید) …
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَیُحِبُ الِاغْتِرَابَ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ. (وسائل الشیعه ج۱۷ ص ۷۷)
خداوند بزرگ و برتر، سفر کردن و به غربت رفتن را در طلب روزى دوست می‌دارد.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اِعْتَبِرْ یَا مُفَضَّلُ بِأَشْیَاءَ خُلِقَتْ لِمَآرِبِ الْإِنْسَانِ وَ مَا فِیهَا مِنَ التَّدْبِیرِ فَإِنَّهُ خُلِقَ لَهُ الْحَبُّ لِطَعَامِهِ وَ کُلِّفَ طَحْنَهُ وَ عَجْنَهُ وَ خَبْزَهُ وَ خُلِقَ لَهُ الْوَبَرُ لِکِسْوَتِهِ فَکُلِّفَ نَدْفَهُ وَ غَزْلَهُ وَ نَسْجَهُ وَ خُلِقَ لَهُ الشَّجَرُ فَکُلِّفَ غَرْسَهَا وَ سَقْیَهَا وَ الْقِیَامَ عَلَیْهَا وَ خُلِقَتْ لَهُ الْعَقَاقِیرُ لِأَدْوِیَتِهِ فَکُلِّفَ لَقْطَهَا وَ خَلْطَهَا وَ صُنْعَهَا وَ کَذَلِکَ تَجِدُ سَائِرَ الْأَشْیَاءِ عَلَى هَذَا الْمِثَالِ. (بحارالأنوار ج ۳ ص ۸۶)
اى مفضّل! از چیزهایى عبرت بگیر که براى رفع نیازمندی‌هاى آدمی آفریده شده، و تدبیرهایى در آنها به کار رفته است: دانه براى خوراک او آفریده شده، لیکن آرد کردن و خمیر کردن و پختن آن به عهده‌ی خود انسان گذاشته شده است. کرک و پشم براى پوشش او آفریده شده، ولى زدن و رشتن و بافتن آن تکلیف خود اوست. درخت براى او آفریده شده، امّا نشاندن (غرص) و آب دادن و رسیدگى به آن کارهایى است که خود باید بکند. گیاهان دارویى براى درمان او آفریده شده، امّا چیدن و ترکیب کردن و ساختن دارو از آنها به خود او واگذار شده است. و دیگر چیزها را نیز به همین گونه خواهى یافت.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یا مفضّل! … انْظُرْ إِلَى الْعَصَافِیرِ کَیْفَ تَطْلُبُ أُکُلَهَا بِالنَّهَارِ فَهِیَ لَا تَفْقِدُهُ وَ لَا هِیَ تَجِدُهُ مَجْمُوعاً مُعَدّاً بَلْ تَنَالُهُ بِالْحَرَکَهِ وَ الطَّلَبِ وَ کَذَلِکَ الْخَلْقُ کُلُّهُ … (بحارالأنوار ج ۳ ص ۱۰۶)
اى مفضّل! … به گنجشکان نگر که چگونه خوراک خود را در هنگام روز به چنگ می آورند، و چنان است که این خوراک یک جا آماده و در اختیار آنها نیست، بلکه باید با حرکت کردن و به جستجو پرداختن به آن دسترس پیدا کنند. وضع همه آفریدگان به همین گونه است…
۳- حلال بودن کار
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: طَلَبُ الْحَلَالِ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَهٍ . (بحار الأنوار ج۱۰۰ ص ۹ )
طلب کردن روزىِ حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ لَمْ یَسْتَحْیِ مِنَ الْحَلَالِ نَفَعَ نَفْسَهُ وَ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ وَ نَفَى عَنْهُ الْکِبْرَ … (بحار الأنوار ج۷۴ ص ۱۶۳)
هر کس از طلب حلال خجالت نکشد (و کار کند)، به خود سود می‌رساند، و نیازهاى خود را تأمین می‌کند، کبر و خودبزرگ‌بینی از او دور می‌گردد.
سُئِلَ النَّبِیُّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): أَیُ کَسْبِ الرَّجُلِ أَطْیَبُ قَالَ: عَمَلُ الرَّجُلِ بِیَدِهِ. (بحار الأنوار ج ۱۰۳ ص ۹)
از پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرسیدند: کدام کسب انسان پاکیزهتر است؟ فرمود: کار کردن مرد با دست خود.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کُلُوا مِنْ کَدِّ أَیْدِیکُمْ. (بحار الأنوار ج۶۳ ص ۳۱۴)
از دسترنج خود بخورید.
۴- آثار و ثواب کارکردن
اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ الَّذِی یَطْلُبُ مِنْ فَضْلٍ یَکُفُ بِهِ عِیَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ. (بحار الأنوار ج۷۵ ص ۳۳۹)
آن کس که کار بیشترى می‌کند تا درآمدش براى خود و کسانش بسنده باشد، در نزد خدا پاداشى بزرگ تر از پاداش مجاهد در راه خدا را دارد.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَکَلَ مِنْ کَدِّ یَدِهِ حَلَالًا فُتِحَ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّهِ یَدْخُلُ مِنْ أَیِّهَا شَاءَ. (جامع الأخبار ص ۱۳۹)
هر کس از دسترنج حلال خود بخورد، درهاى بهشت به روى وى گشوده می‌شود، تا از هر کدام بخواهد به بهشت درآید.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَکَلَ مِنْ کَدِّ یَدِهِ کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فِی عِدَادِ الْأَنْبِیَاءِ وَ یَأْخُذُ ثَوَابَ الْأَنْبِیَاءِ. (بحار الأنوار ج۱۰۰ ص ۱۰)
هر کس از دسترنج خود بخورد، روز قیامت در شمار انبیا خواهد بود، و پاداش انبیا بهره‌ی او خواهد شد.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه. (بحار الأنوار ج۹۳ ص ۳۲۴)
کسى که براى تأمین زندگى عیال خود زحمت (و رنج) می‌کشد، همچون مجاهد در راه خدا است.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ بَاتَ کَالًّا مِنْ طَلَبِ الْحَلَالِ بَاتَ مَغْفُوراً لَهُ. (بحار الأنوار ج۱۰۰ ص ۲)
کسی که بر اثر خستگی از کارِ حلال به خواب رود، آمرزیده شود.
۵- آداب کار
۵-۱- آگاهی، صلاحیت، تعهد و تخصص
اَللهُ تَعَالی: قالَ اجْعَلْنِی عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ، إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ. (یوسف/ ۵۵)
(یوسف علیه السلام) گفت: مخازن خواربار این سرزمین را به من بسپار، که من در این کار نگهدار و دانایم.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: النَّاسُ أَبْنَاءُ مَا یُحْسِنُونَ. (بحار الأنوار ج۱ ص ۱۸۳)
مردمان، فرزندان آن چیزند که آن را نیک انجام می‌دهند.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قِیمَهُ کُلِ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُه. (نهج البلاغه حکمت ۸۱)
ارزش هر کس (به اندازه‌ی همان)، چیزى است که در آن خوب وارد است (و در آن مهارت دارد و هنرمندانه انجام می‌دهد.).
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا أُبَالِی إِلَى مَنِ ائْتَمَنْتُ خَائِناً أَوْ مُضَیِّعاً.(بحار الأنوار ج۷۵ ص۲۵۰)
تفاوتى ندارد که کار را به شخصِ «خائن» بسپارم یا به «ناشى».
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْعَامِلُ بِالْعِلْمِ کَالسَّائِرِ عَلَى الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ. (بحار الأنوار ج۲۹ ص ۶۰۱)
هر کس با علم (دانایى و بصیرت) عملى انجام دهد، همچون کسى است که بر راه راست (روشن) به پیش رود.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:مَنْ عَمِلَ عَلَى غَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِحُ. (کافی ج۱ ص ۴۴)
هر کس بدون «علم به کار» (مهارت، تخصّص)، کارى انجام دهد، بیش از آنکه آباد کند، خراب می‌کند.
۵-۲– اولویت بندی
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنِ اشْتَغَلَ بِغَیْرِ الْمُهِمِ ضَیَّعَ الْأَهَمَّ. (عیون الحکم ص ۴۶ )
آنکه به چیزى غیر مهم خود را مشغول دارد، مهم‌تر را از دست می‌دهد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنِ اشْتَغَلَ بِالْفُضُولِ فَاتَهُ مِنْ مُهِمِّهِ الْمَأْمُولُ. (عیون الحکم ص ۴۴۰ )
هر کس به چیز بیهوده بپردازد، آنچه را که مهم و مطلوب است از دست می‌دهد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کُنْ مَشْغُولًا بِمَا أَنْتَ عَنْهُ مَسْؤُولٌ. (عیون الحکم ص ۳۹۳ )
به چیزى مشغول باش که مسئول آنى!
۵-۳– عدم دخالت در کار دیگران
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تُدَاقُّوا النَّاسَ وَزْناً بِوَزْنٍ وَ عَظِّمُوا أَقْدَارَکُمْ بِالتَّغَافُلِ عَنِ الدَّنِیِّ مِنَ الْأُمُور. (بحار الأنوار ج۷۵ ص ۶۴ )
با مردم در باره ریز امور حسابگرى نکنید و بر ارزش خود با چشم‌پوشى از چیزهاى پست بیفزایید.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: … اقْصُرْ رَأْیَکَ عَلَى مَا یَلْزَمُکَ تَسْلَمْ. (عیون الحکم ص ۷۶ )
رأى خود را منحصر در چیزى کن که به تو مربوط است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: طُوبَى لِمَنْ قَصَّرَ هِمَّتَهُ عَلَى مَا یَعْنِیهِ وَ جَعَلَ کُلَّ جِدِّهِ لِمَا یُنْجِیهِ. (غرر الحکم ص ۴۴۸ )
خوشا به حال کسى که همّت خود را منحصر به چیزى می‌کند که به او مربوط است، و همه‌ی کوشش خود را مصروف چیزى می‌دارد که سبب نجات او است.
۵-۴- وقت شناسی
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَیْلٌ لِصُنَّاعِ أُمَّتِی مِنَ الْیَوْمَ وَ غَداً. (وسائل الشیعه ج۱۷ ص ۴۲۰ )
واى بر صنعتگران امّت من از «امروز و فردا کردن» !
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْأُمُورُ مَرْهُونَهٌ بِأَوْقَاتِهَا … (بحار الأنوار ج۷۴ ص ۱۶۵)
کارها همه در گرو وقت خود است.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنِ ابْتَدَأَ بِعَمَلٍ فِی غَیْرِ وَقْتِهِ کَانَ بُلُوغُهُ فِی غَیْرِ حِینِهِ.(بحار الأنوار ج۶۸ ص ۳۳۸)
کسى که به کارى جز در وقت آن آغاز کند، تمام شدن آن در وقت خود نخواهد بود.
اَلحُسَینُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْعَجَلَهَ سَفَهٌ وَ السَّفَهَ ضَعْفٌ. (بحار الأنوار ج۷۵ ص ۱۲۲)
شتاب سفاهت است، و سفاهت ناتوانى.
اَلْعَسْکَرِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: … فَلَا تَعْجَلْ عَلَى ثَمَرَهٍ لَمْ تُدْرِکْ وَ إِنَّمَا تَنَالُهَا فِی أَوَانِهَا …وَ لَا تَعْجَلْ بِحَوَائِجِکَ قَبْلَ وَقْتِهَا فَیَضِیقَ قَلْبُکَ وَ صَدْرُکَ وَ یَخْشَاکَ الْقُنُوطُ. (بحار الأنوار ج۷۵ ص ۳۷۹)
در چیدن میوهاى که نرسیده شتاب مکن، که هنگام خود به آن خواهى رسید … و براى رفع نیازمندی‌هاى خود پیش از وقت شتاب نکن که مایه‌ی دلگیری و بیتابى می‌گردد و گرفتار و نومیدیت می‌سازد.
۵-۵- راه و رسم کار
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(عَلَیْهِ السَّلَامُ) فِی قَوْلِ اللَّهِ: { وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها… } (بقره/۱۸۹) قَالَ: یَعْنِی أَنْ یَأْتِیَ الْأَمْرَ مِنْ وَجْهِهِ أَیَ الْأُمُورِ کَانَ. (بحار الأنوار ج۲ ص ۲۶۲ )
امام باقر (علیه السلام) در باره فرمایش خداوند: { و به خانه‌ها از درِ [ورودى] آنها وارد شوید.} ، گفت: مقصود آن است که در کارها، هر چه باشد، از راه آن وارد شوید.
اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ طَلَبَ الْأَمْرَ مِنْ وَجْهِهِ لَمْ یَزِلَّ فَإِنْ زَلَّ لَمْ تَخْذُلْهُ الْحِیلَهُ. (بحار الأنوار ج ۶۸ ص ۳۴۰ )
هر کس از راه خود به جستجوى کارى برخیزد، لغزش پیدا نمی کند؛ و اگر بلغزد وسیله براى خلاصى پیدا خواهد کرد.
اَلجَوادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ لَمْ یَعْرِفِ الْمَوَارِدَ أَعْیَتْهُ الْمَصَادِرُ. (بحار الأنوار ج۶۸ ص ۳۴۰ )
هر کس از راه‌هاى ورود بی‌خبر باشد، پیدا کردن راه‌هاى خروج او را خسته خواهد کرد.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کُلُ ذِی صِنَاعَهٍ مُضْطَرٌّ إِلَى ثَلَاثِ خِلَالٍ یَجْتَلِبُ بِهَا الْمَکْسَبَ وَ هُوَ أَنْ یَکُونَ حَاذِقاً بِعَمَلِهِ مُؤَدِّیاً لِلْأَمَانَهِ فِیهِ مُسْتَمِیلًا لِمَنِ اسْتَعْمَلَهُ . (بحار الأنوار ج۷۵ ص ۲۳۶)
هر صنعتگرى ناگزیر باید از سه خصوصیت بهره‌مند باشد، تا کسب و کارش رواج یابد:در کار خود ماهر باشد، امانت را در کار رعایت کند و نظر کسى را که کارى به او سپرده است جلب کند.
۵-۶- محکم‌کاری
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِذَا عَمِلَ أَحَدُکُمْ عَمَلًا فَلْیُتْقِنْ . (بحار الأنوار ج۲۲ ص ۲۶۴)
چون کسى از شما به کارى دست زند، باید درست و محکم کار کند.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: … وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا أَحْکَمَه. (بحار الأنوار ج۲۲ ص ۱۰۷)
… و امّا خداوند بندهاى را دوست می‌دارد که چون کارى انجام دهد، محکم کارى کند.
۷- ۵ – تقسیم کار
مِن وَصیَّه کَتَبَها (أَمِیر الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ) إلى اِبنِه الحَسَن(عَلَیْهِ السَّلَامُ) : … وَ اجْعَلْ لِکُلِ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِکَ عَمَلًا تَأْخُذُهُ بِهِ فَإِنَّهُ أَحْرَى أَنْ لَا یَتَوَاکَلُوا فِی خِدْمَتِکَ.(نهج البلاغه نامه ۳۱ )
از جمله توصیههایى که امیر المؤمنین (علیه السلام) براى امام مجتبى (علیه السلام) نوشته است: براى هر یک از کارکنانت کارى تعیین کن، و از او مسئولیّت بخواه؛ این رفتار (تقسیم کار)، شایستهتر است، تا (همه وظیفه خود را انجام دهند و) کارها را به عهده یکدیگر نگذارند.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَاشِرْ کِبَارَ أُمُورِکَ بِنَفْسِکَ وَ کِلْ مَا صَغُرَ مِنْهَا إِلَى غَیْرِکَ.(من لا یحضره الفقیه ج۳ ص۱۶۹)
کارهای بزرگ و مهم را خودت انجام بده و کارهای کوچک را به دیگران بسپار.
۵-۸- نظم
اَللهُ تَعَالی: … إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ. (قصص/ ۲۶)
… چرا که بهترین کسى است که استخدام مى‌کنى: هم نیرومند [و هم] در خور اعتماد است.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ نَظْمِ أَمْرِکُمْ … (بحار الأنوار ج۷۲ ص ۲۴)
(همه را سفارش می کنم به) نظم دادن به امور خود …
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْأُمُورُ الْمُنْتَظِمَهُ یُفْسِدُهَا الْخِلَافُ .(تصنیف غرر الحکم ص ۴۶۶)
کارهاى نظم یافته را اختلاف تباه می کند.
۵-۹- اندازه داشتن
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: … فَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ فِی مَقَادِیرِ النَّهَارِ وَ اللَّیْلِ کَیْفَ وَقَعَتْ عَلَى مَا فِیهِ صَلَاحُ هَذَا الْخَلْقِ فَصَارَ مُنْتَهَى کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِذَا امْتَدَّ إِلَى خَمْسَ عَشْرَهَ سَاعَهً لَا یُجَاوِزُ ذَلِکَ أَ فَرَأَیْتَ لَوْ کَانَ النَّهَارُ یَکُونُ مِقْدَارُهُ مِائَهَ سَاعَهٍ أَوْ مِائَتَیْ سَاعَهٍ أَ لَمْ یَکُنْ فِی ذَلِکَ بَوَارُ کُلِّ مَا فِی الْأَرْضِ مِنْ حَیَوَانٍ وَ نَبَاتٍ أَمَّا الْحَیَوَانُ فَکَانَ لَا یَهْدَأُ وَ لَا یَقِرُّ طُولَ هَذِهِ الْمُدَّهِ وَ لَا الْبَهَائِمُ کَانَتْ تُمْسِکُ عَنِ الرَّعْیِ لَوْ دَامَ لَهَا ضَوْءُ النَّهَارِ وَ لَا الْإِنْسَانُ کَانَ یَفْتُرُ عَنِ الْعَمَلِ وَ الْحَرَکَهِ وَ کَانَ ذَلِکَ سَیُهْلِکُهَا أَجْمَعَ وَ یُؤَدِّیهَا إِلَى التَّلَف…(بحار الأنوار ج۳ ص ۱۱۸)
فکر کن اى مفضّل! در اندازههاى شب و روز بیندیش، که چگونه موافق با صلاح و مصلحت آفریدگان مقرّر شده است، و حدّ اعلاى هر یک از آنها [بتقریب] از پانزده ساعت تجاوز نمی کند. در آن بیندیش که اگر مقدار روز صد ساعت یا دویست ساعت می شد، حاصل آن جز هلاک همه جانداران و گیاهان چیزى نمی بود؟ امّا جانور در طول این مدّت به استراحت نمی پرداخت، و چارپایان تا هنگامی که روشنایى روز باقى بود از چرا خوددارى نمی کردند، و انسان از کار و جنبش دست نمی کشید؛ و این چگونگى سبب از دست رفتن همگان می شد …
۵-۱۰- عدم محدودیت زمانی در صورت نیاز
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رُبَّمَا احْتَاجَ النَّاسُ إِلَى الْعَمَلِ بِاللَّیْلِ لِضِیقِ الْوَقْتِ عَلَیْهِمْ فِی تَقَصِّی الْأَعْمَالِ بِالنَّهَارِ أَوْ لِشِدَّهِ الْحَرِّ وَ إِفْرَاطِهِ فَیَعْمَلُ فِی ضَوْءِ الْقَمَرِ أَعْمَالًا شَتَّى کَحَرْثِ الْأَرْضِ وَ ضَرْبِ اللَّبَنِ وَ قَطْعِ الْخَشَبِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ فَجُعِلَ ضَوْءُ الْقَمَرِ مَعُونَهً لِلنَّاسِ عَلَى مَعَایِشِهِمْ إِذَا احْتَاجُوا إِلَى ذَلِک…(بحار الأنوار ج۵۵ ص ۱۷۷)
بسا هست که مردمان- به علّت کمی وقت در روز یا شدّت گرما- نیازمند آن می شوند که در شب نیز کار کنند، و مثلا در پرتو نور ماه به کارهاى گوناگونى همچون شخم زدن زمین و زدن شیر (براى گرفتن کره) و بریدن چوب و نظایر اینها بپردازند، بدینسان نور ماه کمکى است به مردمان براى فراهم آوردن وسایل معیشت و زندگى، هر گاه چنین نیازى باشد …
۵-۱۱- جدّیت
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَقْرِءُوا مَنْ لَقِیتُمْ مِنْ أَصْحَابِکُمُ السَّلَامَ وَ قُولُوا لَهُمْ إِنَ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ وَ قُولُوا لَهُمْ عَلَیْکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا یُنَالُ بِهِ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا آمُرُکُمْ إِلَّا بِمَا نَأْمُرُ بِهِ أَنْفُسَنَا فَعَلَیْکُمْ بِالْجِدِّ وَ الِاجْتِهَادِ وَ إِذَا صَلَّیْتُمُ الصُّبْحَ وَ انْصَرَفْتُمْ فَبَکِّرُوا فِی طَلَبِ الرِّزْقِ وَ اطْلُبُوا الْحَلَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَیَرْزُقُکُمْ وَ یُعِینُکُمْ عَلَیْهِ. (کافی ج۵ ص ۷۸ )
به هر کس از دوستان خود که رسیدید، سلام برسانید و بگویید که: فلان بن فلان (جعفر بن محمّد علیه السلام) به شما سلام می‌رساند، و به آنان بگویید:
بر شما باد رعایت تقواى از خدای عزیز و بلندمرتبه، و انجام دادن هر کارى که می‌توان با آن به پاداش‌هاى خداوند رسید.
به خدا سوگند! شما را جز به چیزى که به خود فرمان می‌دهیم، فرمان نمی‌دهم. پس به کوشش و تلاش بپردازید.
و چون نماز صبح گزاردید و تمام شد، هر چه زودتر در پى طلب روزى روانه شوید و خواستار روزىِ حلال باشید، و بدانید که خدای عزیز و بلندمرتبه، روزىِ شما را می دهد و کمکتان می‌کند.
۵-۱۲- فرصت شناسی
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ فُتِحَ لَهُ بَابُ خَیْرٍ فَلْیَنْتَهِزْهُ فَإِنَّهُ لَا یَدْرِی مَتَى یُغْلَقُ عَنْهُ.(بحار الأنوار ج۷۴ ص ۱۶۵)
کسى که در نیکى و خیرى بر او گشوده شود، باید آن را غنیمت شمارد، چه نمی‌داند که چه وقت بر روى او بسته خواهد شد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْفُرْصَهُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ. (نهج البلاغه حکمت ۲۱)
فرصت همچون ابر میگذرد، پس فرصت‌هایى که براى کار خیر پیش می‌آید غنیمت شمارید.
اَلحَسَنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْفُرْصَهُ سَرِیعَهُ الْفَوْتِ بَطِیئَهُ الْعَوْدِ. (بحار الأنوار ج۷۵ ص ۱۱۳)
فرصت به شتاب از دست می‌رود و به کندى باز می‌گردد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَاضِی یَوْمِکَ فَائِتٌ وَ آتِیهِ مُتَّهَمٌ وَ وَقْتُکَ مُغْتَنَمٌ فَبَادِرْ فِیهِ فُرْصَهَ الْإِمْکَانِ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَثِقَ بِالزَّمَانِ. (تصنیف غرر الحکم ص ۴۷۳)
دیروزت از دست رفته، و فردایت مشکوک است، و امروزت مغتنم؛ پس در بهرهبردارى از فرصت ممکن شتاب کن، و از اطمینان کردن به روزگار بپرهیز.
۵-۱۳- مدیریت در کار
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: …إِنَّهُ لَا یُصْلِحُ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ إِلَّا ثَلَاثَهٌ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَهِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَهِ. (کافی ج۵ ص۸۷)
مسلمان را جز سه چیز اصلاح نکند: دین شناسی، شکیبایی در گرفتاری و مدیریت نیکو در زندگی.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لِیَکُنْ طَلَبُکَ لِلْمَعِیشَهِ فَوْقَ کَسْبِ الْمُضَیِّعِ وَ دُونَ طَلَبِ الْحَرِیصِ الرَّاضِی بِدُنْیَاهُ الْمُطْمَئِنِّ إِلَیْهَا وَ لَکِنْ أَنْزِلْ نَفْسَکَ مِنْ ذَلِکَ بِمَنْزِلَهِ الْمُنْصِفِ الْمُتَعَفِّفِ تَرْفَعُ نَفْسَکَ عَنْ مَنْزِلَهِ الْوَاهِنِ الضَّعِیفِ وَ تَکْتَسِبُ مَا لَا بُدَّ مِنْهُ إِنَّ الَّذِینَ أُعْطُوا الْمَالَ ثُمَّ لَمْ یَشْکُرُوا لَا مَالَ لَهُمْ. (کافی ج۵ ص۸۱)
باید میزان تلاش تو برای معاش بیشتر از ضایع کنندگان وقت و کمتر از تلاشِ آزمندی باشد، که به دنیایش دلخوش و مطمئن است. پس تلاش خود را در مسیر شخص با انصاف و عفیف قرار ده تا برتر از افراد سُست و ناتوان باشی و آنچه را که شایسته‌ی مومن است را به دست آوری – در عین حال به لطف خدا امیدوار باش! – زیرا کسانی که مالی به آنها داده شود ولی سپاس نگزارند. – در حقیقت – مالی ندارند.
۵-۱۴- عدم تاخیر در کار
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِیَّاکُمْ وَ تَسْوِیفَ الْعَمَلِ بَادِرُوا بِهِ إِذَا أَمْکَنَکُم. (بحار الأنوار ج۱۰ ص ۱۱۱)
مبادا که براى پرداختن به عمل، امروز و فردا کنید؛ هر وقت امکان برایتان پیدا شد، به کار برخیزید.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لِوَلدهِ مُحمدِ بن الحَنَفیَّه: الْیَوْمُ لَکَ وَ أَنْتَ مِنْ بُلُوغِ غَدٍ عَلَى غَیْرِ یَقِین. (من لا یحضره الفقیه ج۴ ص ۳۸۶)
فقط امروز از آن تو است، زیرا که به رسیدن فردا اطمینان ندارى.
۶- کار و تلاش بدون بازنشستگی
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:فَلْیَعْمَلِ الْعَامِلُ مِنْکُمْ فِی أَیَّامِ مَهَلِهِ قَبْلَ إِرْهَاقِ أَجَلِهِ وَ فِی فَرَاغِهِ قَبْلَ أَوَانِ شُغُلِهِ وَ فِی مُتَنَفَّسِهِ قَبْلَ أَنْ یُؤْخَذَ بِکَظَمِه. (نهج البلاغه خطبه ۲۸ )
در روزهایى که مهلت دارید و اجل فرا نرسیده، اگر اهل کارید به کار برخیزید. و از فراغ خود پیش از رسیدن گرفتارى بهره گیرید. و پیش از آنکه راه نفس کشیدن بسته شود، تنفس کنید.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ یَعْمَلَانِ فِیکَ فَاعْمَلْ فِیهِمَا وَ یَأْخُذَانِ مِنْکَ فَخُذْ مِنْهُمَا. (عیون الحکم ص ۱۴۴)
شب و روز در تو کار می کنند، پس در آنها کار کن. و آنها از تو می گیرند، پس تو هم از آنها بگیر.
۷- فواید کار
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِذَا أَعْسَرَ أَحَدُکُمْ فَلْیَخْرُجْ وَ لَا یَغُمَّ نَفْسَهُ وَ أَهْلَهُ. (وسائل الشیعه ج۱۷ ص ۲۳ )
اگر کسى از شما گرفتار عسرت و تنگى شد، باید دنبال کار برود، و خود و خانوادهاش را گرفتار غم و اندوه (فقر) نسازد.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ یَأْخُذُ حَبْلًا فَیَأْتِی بِحُزْمَهِ حَطَبٍ عَلَى ظَهْرِهِ فَیَبِیعُهَا فَیَکُفُّ بِهَا وَجْهَهُ خَیْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ یَسْأَلَ. (بحار الأنوار ج۹۳ ص ۱۵۸)
اگر مردى ریسمانى برگیرد و پُشته‌ی هیزمی جمع کند، و آن را بر پشت خود نهاده بیاورد و بفروشد، و بدینسان (با هیزمکشى) آبروى خود را نگاه دارد، بهتر از آن است که دست سؤال پیش کسى دراز کند.
أَصَابَ أَنْصَارِیّاً حَاجَهٌ فَأَخْبَرَ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَقَالَ: ایتِنِی بِمَا فِی مَنْزِلِکَ وَ لَا تُحَقِّرْ شَیْئاً فَأَتَاهُ بِحِلْسٍ وَ قَدَحٍ فَقَالَ: رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) مَنْ یَشْتَرِیهِمَا فَقَالَ: رَجُلٌ هُمَا عَلَیَّ بِدِرْهَمٍ فَقَالَ: مَنْ یَزِیدُ فَقَالَ: رَجُلٌ هُمَا عَلَیَّ بِدِرْهَمَیْنِ فَقَالَ: هُمَا لَکَ فَقَالَ: ابْتَعْ بِأَحَدِهِمَا طَعَاماً لِأَهْلِکَ وَ ابْتَعْ بِالْآخَرِ فَأْساً فَأَتَاهُ بِفَأْسٍ فَقَالَ رسول الله (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) : مَنْ عِنْدَهُ نِصَابٌ لِهَذِهِ الْفَأْسِ فَقَالَ: أَحَدُهُمَا عِنْدِی فَأَخَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَأَثْبَتَهُ بِیَدِهِ وَ قَالَ: اذْهَبْ فَاحْتَطِبْ وَ لَا تُحَقِّرَنَّ شَوْکاً وَ لَا رَطْباً وَ لَا یَابِساً فَفَعَلَ ذَلِکَ خَمْسَ عَشْرَهَ لَیْلَهً فَأَتَاهُ وَ قَدْ حَسُنَتْ حَالُهُ رسول الله (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَقَالَ: هَذَا خَیْرٌ مِنْ أَنْ تَجِیءَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ فِی وَجْهِکَ کُدُوحُ الصَّدَقَهِ. (بحار الأنوار ج۱۰۰ ص ۱۰)
یکى از انصار را نیازى پیش آمد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) را از آن آگاه ساخت. حضرت فرمود: هر چه در خانه دارى بیاور و چیزى را بىارزش مشمار!
آن انصارى به خانهاش رفت و نَمَدِ زینى و قدحى را با خود آورد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: چه کسی اینها را می خرد؟ مردى گفت: آنها را به یک درهم خریدارم.
فرمود: چه کسی بیشتر میخرد؟ مردى گفت: به دو درهم. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: مال تو. آنگاه به مرد انصارى گفت: با یک درهم طعامی براى خانوادهات فراهم ساز، و با درهم دیگر تبرى بخر و چون آن مرد تبر را با خود آورد، فرمود: چه کسی دستهاى براى این تبر دارد؟ یکى از حاضران گفت: من.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن را گرفت و با دست خود دسته‌ی تبر را محکم کرد، و به انصارى فرمود: برو هیزم جمع کن، و هیچ خارِ تر و خشکى را اندک مشمار (و همه را بردار!). آن مرد چنین کرد و پس از پانزده روز آمد و وضع زندگیش خوب شده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این براى تو نیکوتر از آن است که روز قیامت در حالى وارد محشر شوى که بر صورتت لکّههاى صدقه هایى (که از مردم گرفتهاى)، دیده شود.
عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَجُلٌ قَالَ: لَأَقْعُدَنَ فِی بَیْتِی وَ لَأُصَلِّیَنَ وَ لَأَصُومَنَّ وَ لَأَعْبُدَنَّ رَبِّی فَأَمَّا رِزْقِی فَسَیَأْتِینِی فَقَالَ: هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَهِ الَّذِینَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ… (بحار الأنوار ج۹۰ ص ۳۵۷)
عمر بن یزید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: مردى گفته است که در خانه می نشینم و نماز می‌خوانم و روزه می‌گیرم و به عبادت پروردگارم می‌پردازم، و رزقم خواهد رسید. فرمود: این یکى از آن سه گروهى است که دعاى ایشان مستجاب نمی شود!
۸- کار و انبیاء و امامان علیهم السلام
اَللهُ تَعَالی: وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسى قالَ هِیَ عَصایَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها وَ أَهُشُّ بِها عَلى غَنَمِی وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْرى. (طه/ ۱۷- ۱۸)
اى موسى! این چیست در دست تو؟ گفت: این عصاى من است که به آن تکیه می‌کنم، و براى گوسفندانم با آن از درختان برگ فرو می‌ریزم، و نیازهایى دیگر را نیز با آن برطرف می‌کنم.
اَللهُ تَعالی: وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ، لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ، فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ. (انبیاء /۸۰)
صنعت زرهسازى را براى شما به او (داودِ پیامبر) آموختیم، تا در جنگ‌هایتان شما را از آسیب دشمنان حفظ کند. آیا شکرگزار خواهید بود؟
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حِینَ أَهْبَطَ آدَمَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) مِنَ الْجَنَّهِ أَمَرَهُ أَنْ یَحْرُثَ بِیَدِهِ فَیَأْکُلَ مِنْ کَدِّهَا بَعْدَ نَعِیمِ الْجَنَّهِ فَجَعَلَ یَجْأَرُ وَ یَبْکِی عَلَى الْجَنَّهِ مِائَتَیْ سَنَهٍ ثُمَّ إِنَّهُ سَجَدَ لِلَّهِ سَجْدَهً فَلَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ ثَلَاثَهَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا. (بحار الأنوار ج۱۱ ص ۲۱۱ )
خداوند عزیز و بلندمرتبه، در آن هنگام که آدم (علیه السلام) را از بهشت به زمین فرود آورد، به او فرمان داد تا با دست خود زراعت کند، و _ پس از محروم ماندن از نعمت‌هاى بهشت_ از دسترنج خویش بخورد.
أَبِی بَصِیرٍ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَقُولُ: إِنِّی لَأَعْمَلُ فِی بَعْضِ ضِیَاعِی حَتَّى أَعْرَقَ وَ إِنَّ لِی مَنْ یَکْفِینِی لِیَعْلَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنِّی أَطْلُبُ الرِّزْقَ الْحَلَالَ. (کافی ج۵ ص ۷۷ )
ابو بصیر: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: من در بعضى از زراعت‌هایم چندان کار می‌کنم که عرق از من بریزد، با اینکه کسى را دارم که به جاى من کار کند، امّا می‌خواهم که خداى عزیز و بلندمرتبه بداند که من خود براى طلب روزى حلال کار می‌کنم.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ مَالِهِ وَ کَدِّ یَدِهِ. (کافی ج۵ ص ۷۴ )
همانا امیر المؤمنین (علیه السلام) از مال و دسترنج خود هزار برده آزاد کرد.
أَبِی حَمْزَهَ : رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَعْمَلُ فِی أَرْضٍ لَهُ قَدِ اسْتَنْقَعَتْ قَدَمَاهُ فِی الْعَرَقِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیْنَ الرِّجَالُ فَقَالَ: یَا عَلِیُّ قَدْ عَمِلَ بِالْیَدِ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی فِی أَرْضِهِ وَ مِنْ أَبِی فَقُلْتُ لَهُ: وَ مَنْ هُوَ فَقَالَ: رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ آبَائِی (عَلَیْهِمُ السَّلَامُ) کُلُّهُمْ کَانُوا قَدْ عَمِلُوا بِأَیْدِیهِمْ وَ هُوَ مِنْ عَمَلِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ الصَّالِحِینَ. ( کافی ج۵ ص ۷۵ )
ابوحمزه: امام موسى کاظم (علیه السلام) را دیدم که در زمینى متعلّق به خودش کار می‌کرد، و پاهاى او غرق عرق شده بود، عرض کردم: فدایت شوم! کارگرانت کجایند؟ فرمود: اى على! کسانى با دست خود در زمین خویش کار کردند که از من و پدرم بهتر بودند. گفتم: کدام کسان؟ فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امیر المؤمنین و همه‌ی پدرانم (علیهم السلام) که با دست خود کار می‌کردند.با دست خود کار کردن، کار پیامبران و رسولان و اوصیاء و صالحان است.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَحْتَطِبُ وَ یَسْتَقِی وَ یَکْنُسُ وَ کَانَتْ فَاطِمَهُ (سَلَامُ اللَّهِ عَلَیْهَا) تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبِزُ. (کافی ج۵ ص ۸۶ )
امیر المؤمنین (علیه السلام) هیزم جمع می‌کرد، و آب از چاه بالا میکشید، و به جارو کردن خانه می‌پرداخت، و فاطمه (سلام الله علیها) گندم با دستاس آرد می‌کرد و آن را خمیر می‌کرد و نان می‌پخت.
۹- دعا در مورد کار کردن
اَلسّجادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی رَکَّبَ فِینَا آلَاتِ الْبَسْطِ، وَ جَعَلَ لَنَا أَدَوَاتِ الْقَبْضِ، وَ مَتَّعَنَا بِأَرْوَاحِ الْحَیَاهِ، وَ أَثْبَتَ فِینَا جَوَارِحَ الْأَعْمَالِ، وَ غَذَّانَا بِطَیِّبَاتِ الرِّزْقِ، وَ أَغْنَانَا بِفَضْلِهِ، وَ أَقْنَانَا بِمَنِّهِ.(صحیفه سجادیه دعای اول)
سپاس خداى را که؛ ابزار باز و بست به ما داد و ما را از نیروهاى فعّال حیات و زندگى بهره‌مند ساخت. و در بدن ما اندام‌هایى که براى کار کردن لازم است بیافرید. و براى تغذیه، خوراک‌هاى پاکیزه به ما ارزانى داشت. و به فضل و نعمت خود بىنیازمان ساخت و برخوردارمان کرد.
اَلسّجادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ بِقُوَّتِهِ (۲) وَ مَیَّزَ بَیْنَهُمَا بِقُدْرَتِهِ (۳) وَ جَعَلَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَدّاً مَحْدُوداً، وَ أَمَداً مَمْدُوداً (۴) یُولِجُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِی صَاحِبِهِ، وَ یُولِجُ صَاحِبَهُ فِیهِ بِتَقْدِیرٍ مِنْهُ لِلْعِبَادِ فِیمَا یَغْذُوهُمْ بِهِ، وَ یُنْشِئُهُمْ عَلَیْه (۵) فَخَلَقَ لَهُمُ { اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ } (النمل/۸۶) مِنْ حَرَکَاتِ التَّعَبِ وَ نَهَضَاتِ النَّصَبِ، وَ جَعَلَهُ لِبَاساً لِیَلْبَسُوا مِنْ رَاحَتِهِ وَ مَنَامِهِ، فَیَکُونَ ذَلِکَ لَهُمْ جَمَاماً وَ قُوَّهً، وَ لِیَنَالُوا بِهِ لَذَّهً وَ شَهْوَهً (۶) وَ خَلَقَ لَهُمُ { النَّهارَ مُبْصِراً } (النمل/۸۶) لِیَبْتَغُوا فِیهِ مِنْ فَضْلِهِ، وَ لِیَتَسَبَّبُوا إِلَى رِزْقِهِ، وَ یَسْرَحُوا فِی أَرْضِهِ، طَلَباً لِمَا فِیهِ نَیْلُ الْعَاجِلِ مِنْ دُنْیَاهُمْ، وَ دَرَکُ الْآجِلِ فِی أُخْرَاهُم. (صحیفه سجادیه دعای ششم )
سپاس خداى را که شب و روز را با قدرت خویش بیافرید … چنان که هر یک از آن دو به جاى یک دیگر میآیند و میروند.
و این چگونگى تقدیرى است از جانب خداوند براى بندگان، که به اینگونه به آنان خوراک می‌رساند و آنان را می‌پروراند.
{ پس براى آن آفرید { شب را تا مردمان بیاسایند} از تلاش‌هاى خستهکننده و جنب و جوش‌هاى دشوار ، و آن را پوششى قرار داد تا از آسایش و خواب آن برخوردار شوند، و در آن تجدید قوا کنند، و به لذّت و خواست دل دسترس یابند.
و { روز را براى ایشان قابل دیدن (و روشن) ساخت }، تا به جستجوى نعمت او بپردازند، و راه «نان درآوردن» را پیدا کنند، و به دنبال سامان دادن به امور خود بروند، و آنچه را در این دنیا به آن نیاز دارند، و آنچه در آن دنیا به کارشان خواهد آمد، بطلبند.
۱۰- دوری از بیهوده کاری
اَللهُ تَعَالی: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ … وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ. (مؤمنون/ ۳ و۱)
هر آینه مؤمنان رستگارند … و آنان که از لغو (بیهودهگویى و بیهودهکارى) روی‌گردانند.
اَللهُ تَعَالی: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ. (قصص/۵۵)
چون سخن بیهوده بشنوند، از آن روى بگردانند و ناشنیده انگارند، و گویند: اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شما. به سلامت بمانید. ما نادانان را نمی‌خواهیم.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:وَ أَعْظَمُ النَّاسِ قَدْراً مَنْ تَرَکَ مَا لَا یَعْنِیه. (معانى الاخبار ص۱۸۸)
ارزشمندترین مردمان کسى است که به آنچه به او مربوط نیست، نپردازد.
۱۱- بیکاری (ولگردی) و مذمّت آن
اَللهُ تَعَالی:… فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ. (غافر/ ۷۸)
… چون فرمان خدا در رسد (و رستاخیز برپا گردد)، به حق داورى خواهد شد، و در آنجاست که باطلگرایان (باطلاندیشان، ولگردان)، زیانکار خواهند بود.
ابْنُ عَبَّاسٍ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) إِذَا نَظَرَ إِلَى الرَّجُلِ فَأَعْجَبَهُ قَالَ لَهُ حِرْفَهٌ فَإِنْ قَالُوا لَا قَالَ سَقَطَ مِنْ عَیْنِی قِیلَ وَ کَیْفَ ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ حِرْفَهٌ یَعِیشُ بِدِینِهِ. (بحار الأنوار ج ۱۰۰ ص ۹ )
ابن عباس: هر گاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مردى را می دید و از او شگفت در می‌آمد، می پرسید: کارى دارد؟ اگر می‌گفتند: نه، می‌فرمود: از چشمم افتاد! پرسیدند: اى پیامبر خدا! چرا چنین است؟ فرمود: براى اینکه مؤمن اگر حرفهاى نداشته باشد، با دینش زندگى می‌کند. (و به نام دین، باری بر دوش این و آن می‌شود.)
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى کَلَّهُ عَلَى النَّاسِ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ یَعُولُ. (کافی ج۴ ص ۱۲)
ملعون است! ملعون! هر کس بار زندگى خویش را بر دوش دیگران نهد. ملعون است! ملعون! هر کس به عائله خویش نرسد.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنْ یَکُنِ الشُّغُلُ مَجْهَدَهً فَاتِّصَالُ الْفَرَاغِ مَفْسَدَهٌ. (بحار الأنوار ج۷۴ ص ۴۱۹ )
اگر شغل خستگى و رنج دارد، بیکارى مدام نیز مایه فساد و تباهى است.
اَلْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَیُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ إِنَّ اللَّهَ لَیُبْغِضُ الْعَبْدَ الْفَارِغَ. (وسائل الشیعه ج۱۷ ص ۵۸)
همانا خداى بزرگ از بنده‌ی پرخواب بیزار است، خدا از بنده بیکار متنفّر است.
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:أَنَ أَصْنَافاً مِنْ أُمَّتِی لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ دُعَاؤُهُمْ … وَ رَجُلٌ یَقْعُدُ فِی الْبَیْتِ یَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی وَ لَا یَخْرُجُ یَطْلُبُ الرِّزْقَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ عَبْدِی أَ وَ لَمْ أَجْعَلْ لَکَ السَّبِیلَ إِلَى الطَّلَبِ وَ الضَّرْبِ فِی الْأَرْضِ بِجَوَارِحَ صَحِیحَهٍ… (بحار الأنوار ج۶۷ ص ۱۲۴)
گروه هایى از امّت من دعایشان مستجاب نمی‌شود: … و (یکى) مردى که در خانه می‌نشیند و می‌گوید: پروردگارا! روزىِ مرا برسان! و به طلب روزى بیرون نمی‌رود. خداى بلندمرتبه و عزیز به او می‌گوید: اى بنده من! مگر بدن سالم به تو ندادم، تا دنبال کار بروى و روزى خود را به دست آورى؟ …
۱۲- تنبلی
اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَى حَتَّى یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّى یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّى یَأْثَمَ. (بحار الأنوار ج۷۰ ص ۱۵۹)
آدم تنبل سه نشانه دارد: سستى می کند تا به حدّ افراط برسد، و افراط می‌کند تا به ضایع شدن (مال و کار) بیانجامد، و ضایع می‌کند، تا جایى که گناهکار شود.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِیَّاکُمْ وَ الْکَسَلَ فَإِنَّهُ مَنْ کَسِلَ لَمْ یُؤَدِّ حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ. (خصال ج ۲ ص ۱۶۰)
از تنبلى بپرهیزید، زیرا که آدم تنبل حقّ خدای عزیز و بلندمرتبه را ادا نمیکند.
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ یُقَصِّرْ فِی الْعَمَلِ یَزْدَدْ فَتْرَهً. (عیون الحکم ص ۴۵۴ )
هر کس کمتر کار کُند، سُست‌تر شود.
اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تَسْتَعِنْ بِکَسْلَان… (کافی ج۵ ص ۸۵)
از تنبل یارى مخواه …
اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنِّی لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ أَوْ أُبْغِضُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَکُونَ کَسْلَاناً عَنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ وَ مَنْ کَسِلَ عَنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ فَهُوَ عَنْ أَمْرِ آخِرَتِهِ أَکْسَلُ. (کافی ج۵ ص ۸۵)
از مردى که در کار دنیاى خود تنبل باشد، نفرت دارم. آن کس که در کار دنیاى خویش تنبل باشد، در کار آخرتش تنبلتر خواهد بود.
ثبت دیدگاه