پرهیز از سخن چينى‏

 

چکیده

از آنجا که تخریب روابط مسلمانان با یکدیگر زیان های فراوان اجتماعی بدنبال دارد، اسلام دستوراتی در مذمت و سرزنش آن دارد که همه آنها در آداب پرهیز از سخن چینی آمده است. انسان با رعایت آنها می تواند خشنودی خدا را بدست آورد و از ویرانی روابط اجتماعی جلو گیری کند.

 

1- معنی سخن چینی

سخن چین . [ س ُ خ َ ] آنکه در میان سخن سعایت کند. مترادف: خبرآور، خبركش، دوبه هم زن، غَمّاز، نَمّام . (لغت نامه دهخدا)

کسی‌که سخن یا سِرّ کسی را به دیگری بگوید و دوبه‌ هم ‌زنی کند؛ خبرکش؛ نمّام. (فرهنگ فارسی عمید)

بازگو کردن و پراکندن سخنان دیگران به شخصی که در مورد او صحبت می شود. چنان که می‌گویی: فلانی در باره‌ی تو چنین گفت، خواه این به صورت شفاهی، کتبی، یا با علائم یا نمادهای دیگر منتقل شود، فرقی نمی‌کند. … و سخن چینی یکی از گناهان کبیره است…

بنا بر این حقیقت سخن‌چینی همان افشای سِرّ و پرده‌دری است. (اخلاق – سید عبدالله شُبّر ص243)

 

2- حرمت و نکوهش سخن چینی

 الله تعالی: وَيْلٌ‏ لِكُلِ‏ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ.  (همزه/1)

وای بر هر عيب‌جویِ سخن‌چین!

 

الله تعالی: وَ لا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيم‏. (قلم/11 و 10)

و از هر قَسَمْ خورنده‌ی فرومایه‌ای، فرمان مَبَرْ که عیب‌جوست و برای خبرچینی گام برمی‌دارد.

 

الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه:‏‏ أَ لَا أُنَبِّئُكُمْ بِشِرَارِكُمْ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِيمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَيْنَ الْأَحِبَّةِ الْبَاغُونَ‏ لِلْبِرَاءِ الْمَعَايِبَ‏. (كافی ج 2 ص 36)

آيا شما را از شريرترين افراد خبر دهم؟ گفتند: آرى، اى رسول خدا! فرمود: آنها كسانی هستند که بسيار سخن‌چينى ‌كنند، در ميان دوستان جدايى مى‌افكنند، و براى افراد پاك و بیگناه در جستجوى عيوب هستند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَام: النَّمِيمَةُ شَرُّ رِوَايَةٍ. (عيون الحكم ص 51)

سخن‌چینی،  بدترین نقل قول است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَام: لَا تَجْتَمِعُ أَمَانَةٌ وَ نَمِيمَةٌ. (عيون الحكم ص 533)

امانت داری و سخن‌چینی قابل جمع نیست.

 

الْبَاقِرُ عَلَيْهِ السَّلَام: الْجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَى المُغتَابِينَ وَ المَشَّائينَ بِالنَّمِيمَةِ. (محجه البیضاء ج 5 ص 276)

بهشت بر غیبت کنندگان و سخن‌چینان حرام است.

 

الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَام:… وَ عَدُوُّنَا أَصْلُ كُلِّ شَرٍّ وَ مِنْ فُرُوعِهِمْ كُلُّ قَبِيحٍ وَ فَاحِشَةٍ فَمِنْهُمُ الْكَذِبُ وَ النَّمِيمَةُ وَ الْبُخْلُ وَ الْقَطِيعَةُ وَ أَكْلُ الرِّبَا وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ بِغَيْرِ حَقِّهِ … مِنَ الْقَبِيحِ وَ كَذَبَ مَنْ قَالَ إِنَّهُ مَعَنَا وَ هُوَ مُتَعَلِّقٌ بِفَرْعِ غَيْرِنَا. (بحار الأنوار  ج ‏24 ص 303)

… و دشمنان ما هستند که ريشه‌ی هر شر و تباهى و از شاخه‌ی  آنهاست زشتى و هرزگى. از آنهاست؛ دروغ، بخل، سخن‌چينى، بريدن از خويشاوندان، رباخوارى، به ناحق خوردن مال يتيم، … و در نتیجه دروغ مى‌گويد هر كه گمان مى‌كند كه با ماست، امّا به شاخه‌هاى ديگرى جز ما چنگ مى‌افكند.

 

الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَام:  …وَ إِنَّ مِنْ أَكْبَرِ السِّحْرِ النَّمِيمَةَ يُفَرَّقُ بِهَا بَيْنَ الْمُتَحَابَّيْنِ وَ يُجْلَبُ الْعَدَاوَةُ عَلَى الْمُتَصَافِيَيْنِ وَ يُسْفَكُ بِهَا الدِّمَاءُ وَ يُهْدَمُ بِهَا الدُّورُ وَ يُكْشَفُ بِهَا السُّتُورُ وَ النَّمَّامُ أَشَرُّ مَنْ وَطِئَ عَلَى الْأَرْضِ بِقَدَمٍ …(بحار الأنوار ج‏60 ص )21

…و به راستی یک از بزرگ‌ترین سِحرها، سخن‌چینی است. با آن بین دو دوست جدایی افکنده می‌شود. و بین یاران صمیمی دشمنی ایجاد می‌شود. با آن خون‌ها ریخته می‌شود و خانه‌ها ویران می‌شود و پرده‌ها دریده می‌شود. سخن‌چین، بدترین کسی است که بر زمین گام نهاده است…

حکم تکلیفی: سخن‌چینى میان مسلمانان، حرام، (جواهرالکلام ج ۲۲ ص۷۳) بلکه از گناهان کبیره است. (جواهرالکلام ج 13  ص 310)

 

3- پیامد و کیفر سخن چینی

الرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه:‏‏ وَ مَنْ مَشَى فِي نَمِيمَةٍ بَيْنَ اثْنَيْنِ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِي قَبْرِهِ نَاراً تُحْرِقُهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِ تِنِّيناً أَسْوَدَ يَنْهَشُ لَحْمَهُ حَتَّى يَدْخُلَ النَّارَ. (وسائل الشيعه ج ‏12 ص 308)

هر كه ميان دو كس سخن‌چينى كند، خداوند آتشى را در قبرش بر او مسلّط كند كه تا روز قيامت وى را بسوزاند و آنگاه كه از گورش بيرون آيد، خداوند اژدهايى سياه بر او مسلّط گرداند كه پيوسته گوشت بدن او را بگزد تا وارد دوزخ شود.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَام: مَنْ سَعَى بِالنَّمِيمَةِ حَارَبَهُ الْقَرِيبُ وَ مَقَّتَهُ الْبَعِيدُ. (عيون الحكم ص 43)

کسى که سخن‌چینى کند، نزدیکان، با او جنگ کنند، و دُوران، وی را دشمن دارند.

 

الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَام: أَرْبَعَةٌ لَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ الْكَاهِنُ وَ الْمُنَافِقُ وَ مُدْمِنُ الْخَمْرِ وَ الْقَتَّاتُ وَ هُوَ النَّمَّامُ‏.(بحار الأنوار ج ‏8 ص 357)

چهار دسته به بهشت نمی‌روند: ساحر، منافق، دائم الخمر [آن كه به خوردن شراب معتاد است‏] و سخن‌چین.

 

الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَام: ثَلَاثَةٌ تُزْرِي بِالْمَرْءِ الْحَسَدُ وَ النَّمِيمَةُ وَ الطَّيْشُ …احْذَرْ مِنَ النَّاسِ ثَلَاثَةً الْخَائِنَ وَ الظَّلُومَ وَ النَّمَّامَ لِأَنَّ مَنْ خَانَ‏ لَكَ خَانَكَ وَ مَنْ ظَلَمَ لَكَ سَيَظْلِمُكَ وَ مَنْ نَمَّ إِلَيْكَ سَيَنُمُّ عَلَيْكَ… (تحف العقول ص 315)

سه خصلت از قدر و مرتبه مرد بکاهد: حسادت، سخن‌چینی، و سبک‌مغزی (نادانی)… از سه گروهِ مردم برحذر باش: از خائن، ستمگر و سخن‌چین.  زیرا هر خائنی که به سود تو کار کند، سرانجام به تو خیانت می‌کند؛ و همین گونه است ستمگر و سخن‌چین؛ که گرچه روزگاری به سود تو عمل کند و برایت سخن‌چینی کند، ولی در پایان همان گونه به تو ستم کند و از تو نزد دیگران سخن‌چینی خواهد کرد…

 

4- ارزیابی حرف سخن چین

رَفَعَ رَجُلٌ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) كِتَاباً فِيهِ سِعَايَةٌ فَنَظَرَ إِلَيْهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ قَالَ يَا هَذَا إِنْ‏ كُنْتَ‏ صَادِقاً مَقَتْنَاكَ‏ وَ إِنْ كُنْتَ كَاذِباً عَاقَبْنَاكَ وَ إِنْ أَحْسَنْتَ الْقَيْلَةَ أَقَلْنَاكَ قَالَ بَلْ تُقِيلُنِي يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ. (بحار الأنوار  ج ‏72 ص 266)

مردی نامه‌ای به امیرالمؤمنین (علیه السلام) داد که در آن از مردی دیگر بدگویی کرده بود. آن حضرت او را خواند و فرمود: ای فلانی! درباره آنچه گفتی، پرس و جو می‌کنیم. اگر راستگو باشی، دشمنت می‌داریم و اگر دروغ گفته باشی، کیفرت می‌کنیم؛ و اگر گذشت خواهی، از تو می‌‌گذریم. گفت: از من بگذر ای امیر مؤمنان!

 

5- لزوم اجتناب از سخن چینی

وَ رُوِيَ‏ أَنَّ مُوسَى علیه السلام اسْتَسْقَى لِبَنِي إِسْرَائِيلَ حِينَ أَصَابَهُمْ قَحْطٌ فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ: أَنِّي لَا أَسْتَجِيبُ لَكَ وَ لَا لِمَنْ مَعَكَ وَ فِيكُمْ نَمَّامٌ قَدْ أَصَرَّ عَلَى النَّمِيمَةَ. فَقَالَ مُوسَى: يَا رَبِّ مَنْ هُوَ؟ حَتَّى نُخْرِجَهُ مِنْ بَيْنِنَا. فَقَالَ: يَا مُوسَى أَنْهَاكُمْ عَنِ النَّمِيمَةِ وَ أَكُونُ نَمَّاماً !؟ فَتَابُوا بِأَجْمَعِهِمْ. فَسُقُوا. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 268)

و روایت است که موسی علیه السلام هنگام خشکسالی برای بنی اسرائیل باران خواست. خدای تعالی به او وحی کرد: من از تو و همراهانت اجابت نمی‌کنم، چرا که در میان شما فرد سخن‌چینی است و اصرار بر آن دارد. موسی گفت: پروردگارا! آن کیست تا از میان خود بیرونش کنیم؟!  فرمود: ای موسی! آیا من شما را از آن نهی کنم، و خود سخن‌چین شوم؟!  پس همه توبه کردند و آب به آنها داده شد.

 

الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَام: بَيْنَمَا مُوسَى (عَلَيْهِ السَّلَامُ) يُنَاجِي رَبَّهُ إِذْ رَأَى رَجُلًا تَحْتَ ظِلِّ عَرْشِ اللَّهِ فَقَالَ: يَا رَبِّ مَنْ هَذَا الَّذِي قَدْ أَظَلَّهُ عَرْشُكَ. قَالَ: هَذَا كَانَ بَارّاً بِوَالِدَيْهِ وَ لَمْ يَمْشِ بِالنَّمِيمَةِ. (وسائل الشيعة ج‏12 ص 310)

حضرت موسى علیه السلام در مناجات با پروردگارش، شخصى را زير سايه‌ی عرش خدا ديد؛ عرض كرد: پروردگارا! اين شخص كيست كه عرش تو بر او سايه افكنده است! خداوند فرمود: اين كسى است كه همواره به پدر و مادرش نيكى کرده، و هرگز سخن‌چينى نكرده است.

 

عَنِ الرَّبِيعِ صَاحِبِ الْمَنْصُورِ أَنَّ الصَّادِقَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) لِلْمَنْصُورِ لَا تَقْبَلْ فِي ذِي رَحِمِكَ وَ أَهْلِ الرِّعَايَةِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ قَوْلَ مَنْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْوَاهُ النَّارُ فَإِنَّ النَّمَّامَ شَاهِدُ زُورٍ وَ شَرِيكُ إِبْلِيسَ فِي الْإِغْرَاءِ بَيْنَ النَّاسِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏: {يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى‏ ما فَعَلْتُمْ نادِمِينَ‏…} (حجرات/6). (وسائل الشيعة ج‏12ص 309)

راوی گوید: امام صادق (علیه السلام) به منصور فرمود: از كسى كه بهشت بر او حرام و جايگاهش آتش است، هيچ سخنى را در باره خويشاوندان و خدمتكاران خانواده‌‏ات نپذير؛ زيرا سخن‌چينِ، دروغگوى آشكار، و در ايجاد دشمنى بين مردم‏، شريك شيطان است. چون خداوند بزرگ و برتر فرمود: {اى كسانى كه ايمان آورده‌‏ايد! اگر فاسقى خبرى براى شما آورد، جستجو کنید تا مبادا از روى نادانى به گروهى آسيب رسانيد و سپس بر عمل خود پشيمان شويد … }

 

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ النَّوْفَلِيِّ: كُنْتُ عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَإِذَا بِمَوْلًى لِعَبْدِ اللَّهِ النَّجَاشِيِّ قَدْ وَرَدَ عَلَيْهِ فَسَلَّمَ وَ أَوْصَلَ إِلَيْهِ كِتَابَهُ فَفَضَّهُ وَ قَرَأَهُ … قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَيْمَانَ فَأَجَابَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ: …إِيَّاكَ وَ السُّعَاةَ وَ أَهْلَ النَّمَائِمِ فَلَا يَلْتَزِقَنَّ بِكَ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَا يَرَاكَ اللَّهُ يَوْماً وَ لَا لَيْلَةً وَ أَنْتَ تَقْبَلُ مِنْهُمْ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا فَيَسْخَطَ اللَّهُ عَلَيْكَ وَ يَهْتِكَ سِتْرَك‏… (بحار الأنوار ج ‏74 ص 189 )

عبدالله ابن سلیمان نوفلی: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که یکی از یاران عبدالله ابن نجاشی وارد شد و پس از سلام، نامه وی را تقدیم امام (علیه السلام) کرد. حضرت نامه را گشود و آن را خواند… عبدالله ابن سلیمان می‌گوید: امام صادق (علیه السلام) به نامه‌ی نجاشی این گونه پاسخ داد: … و بپرهیز از بدگویان و سخن‌چینان! پس به هیچ وجه نباید یکی از آنان به تو نزدیک شود و در هیچ شب و روزی خداوند تو را در حالی مشاهده نکند که از آنان پوزش یا فدیه ای را بپذیری که در این صورت، خداوند بر تو خشم می‌گیرد و پرده‌ات را کنار می‌زند …

 

6- عادات سخن چین

الْحَسَنُ‏ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ نَمَّ إِلَيْكَ نَمَّ عَلَيْكَ. (بحار الأنوار  ج‏72 ص 270)

هر کس سخن دیگران را نزد تو بیاورد، سخن تو را  نیز نزد دیگران می برد.

 

7- دعای ایمنی از سخن چینان

وَ مِنَ الْمُهِمَّاتِ أَيْضاً بَعْدَ صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ الدُّعَاءُ الْمُخْتَصُّ بِهَذِهِ الْفَرِيضَةِ مِنْ أَدْعِيَةِ مَوْلَاتِنَا فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهَا عَقِيبَ الْخَمْسِ الْمَفْرُوضَاتِ وَ هُوَ : … اللَّهُمَّ اكْفِنِي حَسَدَ الْحَاسِدِينَ وَ بَغْيَ الْبَاغِينَ وَ كَيْدَ الْكَائِدِينَ وَ مَكْرَ الْمَاكِرِينَ وَ حِيلَةَ الْمُحْتَالِينَ وَ غِيلَةَ الْمُغْتَالِينَ وَ ظُلْمَ الظَّالِمِينَ وَ جَوْرَ الْجَائِرِينَ وَ اعْتِدَاءَ الْمُعْتَدِينَ وَ سَخَطَ الْمُسْخِطِينَ وَ تَشَحُّبَ الْمُتَشَحِّبِينَ وَ صَوْلَةَ الصَّائِلِينَ وَ اقْتِسَارَ الْمُقْتَسِرِينَ وَ غَشْمَ الْغَاشِمِينَ وَ خَبْطَ الْخَابِطِينَ وَ سِعَايَةَ السَّاعِينَ وَ نَمِيمَةَ النَّامِّينَ وَ سِحْرَ السَّحَرَة وَ الْمَرَدَةِ وَ الشَّيَاطِينِ وَ جَوْرَ السَّلَاطِينِ وَ مَكْرُوهَ الْعَالَمِينَ….(بحار الأنوار ج ‏83 ص 115)

از کارهای مهم بعد از نماز عشا، دعای مخصوص به این نماز است که از دعاهای سرورمان حضرت فاطمه (صلوات الله علیها) برای خواندن پس از نمازهای واجب پنجگانه و  آن عبارت است از:

…خداوندا! مرا از حسادت و رشك حسودان و ظلم ِظالمان و نقشه ی افسونگران و مكرِ مكركنندگان و حيله‌ى حيله‌گران و فريبِ فريب‌دهندگان و يا به فريب و كشتن تروركنندگان، و غيبتِ غيبت‌كنندگان و ستم ستمگران، و ظلم ظالمان، و تجاوز تجاوزكنندگان، و خشم خشم‌گيرندگان، و تكبر به خود بالندگان و نابود كردن از بين‌برندگان، و تاختن و زبردستى تازندگان، و وادار كردن واداركنندگان، و ظلم و ستم ظالمان و غاصبان، و زدن و آزار رسانيدن زنندگان، و بدگويى سعايت كنندگان و سخن‌چينیِ سخن‌چينان و جادوى جادوگران و سركشان و شيطان‌ها، و ستم پادشاهان و بدى و گزند عالميان كفايت بفرما…

 

8- استغفار از سخن چینی

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَام: … اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُكَ لِكُلِّ ذَنْبٍ كَتَبْتَهُ عَلَيَّ بِسَبَبِ عُجْبٍ كَانَ مِنِّي بِنَفْسِي أَوْ رِيَاءٍ أَوْ سُمْعَةٍ أَوْ خُيَلَاءَ أَوْ فَرَحٍ أَوْ حِقْدٍ أَوْ مَرَحٍ أَوْ أَشَرٍ أَوْ بَطَرٍ أَوْ حَمِيَّةٍ أَوْ عَصَبِيَّةٍ أَوْ رِضاً أَوْ سَخَطٍ أَوْ شُحٍّ أَوْ سَخَاءٍ أَوْ ظُلْمٍ أَوْ خِيَانَةٍ أَوْ سَرِقَةٍ أَوْ كَذِبٍ أَوْ نَمِيمَة أَوْ لَعِبٍ أَوْ نَوْعٍ مِمَّا يُكْتَسَبُ بِمِثْلِهِ الذُّنُوبُ وَ يَكُونُ فِي اجْتِرَاحِهِ الْعَطَبُ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِي يَا خَيْرَ الْغَافِرِينَ… (بحار الأنوار ج‏83 ص 116)

بار خدایا! از تو آمرزش می­‌طلبم برای هر گناهی که بر من نوشته‌­ای، به جهت خودپسندی که در من به وجود آمده، یا خودنمایی، یا خودستایی، یا تکّبر، یا شادمانی، یا کینه، یا خوشی، یا لذت مستانه، یا شادی، یا حمیّت، یا تعصب، یا خشنودی، یا خشم، یا بخشندگی، یا بخل، یا ظلم، یا خیانت، یا دزدی، یا دروغ، یا سخن‌چینی، یا لهو و لعب، یا هر نوع کاری که با مانند آن مرتکب گناه می­‌شوند و هر که آن را انجام دهد خود را به هلاکت اندازد. پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان…