آداب کنترل خشم   

« آداب کنترل خشم یا مهار خشم، فراگیری کنترل خشم و مهارت حفظ آرامش و خونسردی است. و از آن به عنوان جایگزین‌سازی موفق خشم در آداب زندگی نیز یاد شده‌است.»

 

 

۱- مفهوم کنترل خشم

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ‏إِنَّمَا الْحِلْمُ کَظْمُ‏ الْغَیْظِ وَ مِلْکُ النَّفْسِ. (غررالحکم  ص ۲۷۲)

نیست بردباری، مگر فروبردن خشم و مالک بودن نفس‏.

 

اَلسّجادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ جُرْعَهٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ جُرْعَتَیْنِ جُرْعَهِ غَیْظٍ رَدَّهَا مُؤْمِنٌ بِحِلْمٍ وَ جُرْعَهِ مُصِیبَهٍ رَدَّهَا مُؤْمِنٌ بِصَبْرٍ الْخَبَرَ .(بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۱۶)

هیچ جرعه‌‏ای در نزد خدای عزیز و بلندمرتبه، محبوب‌تر از دو جرعه نیست، جرعه‌ی خشمی که مؤمن آن را با حلم و بردباری مرتفع سازد، و جرعه‌ی مصیبتی که آن را با صبر و تحمل رد کند (تا آخر خبر).

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْکَظْمُ ثَمَرَهُ الْحِلْمِ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۲۴۶)

فرو بردن خشم، ثمره‌ی حلم و بردباری است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْکَاظِمُ مَنْ أَمَاتَ أَضْغَانَهُ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۲۴۶)

فرو برنده‌ی خشم، کسی است که کینه‌‏های خود را میرانده باشد و زایل کرده باشد.

 

۲- اهمیت و جایگاه کنترل خشم

اللهُ تَعالى:‏ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ. (آل عمران/ ۱۳۴)

و خشم خود را فرو می‌برند؛ و از مردم در می‌گذرند؛ و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ ‏أَوْلَی النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَی الْعُقُوبَهِ وَ أَحْزَمُ النَّاسِ أَکْظَمُهُمْ لِلْغَیْظِ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۲۰)

شایسته‌‌‏ترین افراد برای عفو، آنهایی هستند که توانایی انتقام در آنها هست و استوارترین مردم هم کسی است که خشم خود را فروبرد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ أَعْقَلُ النَّاسِ أَشَدُّهُمْ مُدَارَاهً لِلنَّاسِ وَ أَحْزَمُ النَّاسِ أَکْظَمُهُمْ غَیْظاً. (مشکاه الأنوار ص ۲۱۸)

عاقل‏‌ترین مردم، آن کسی است که با مردم بیشتر مدارا کند و دور اندیش‌‏ترین مردم، کسی است که خشم خود را بیشتر فرو خورد.

 

عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ [عَلِیٍ‏] الْعَسْکَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ (صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا) وَ ذَکَرَ أَنَّهُ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) زَارَ بِهَا فِی یَوْمِ الْغَدِیر… وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَمْ تَزَلْ لِلْهَوَی مُخَالِفاً وَ لِلتُّقَی مُحَالِفاً وَ عَلَی کَظْمِ‏ الْغَیْظِ قَادِراً ‌وَ عَنِ النَّاسِ عَافِیاً غَافِرا… (بحار الأنوار ج‏۹۷ ص ۳۵۹)

امام عسکری (علیه السلام) با این عبارات، امیرالمؤمنین (علیه السلام) را در روز غدیر زیارت کردند، که می رسند به جمله: و شهادت می‌دهم که با مخالفت بر هوای نفس پایین نیامدی و برای تقوای الهی با هوای نفس مخالفت داشتی و بر فرو بردن خشم خود قادر بودی و بخشنده خوبی برای مردم بودی …

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ سَیِّداً کَظْمُ‏ الْغَیْظِ وَ الْعَفْوُ عَنِ الْمُسِی‏ءِ وَ الصِّلَهُ بِالنَّفْسِ وَ الْمَال‏. (بحار الأنوار ج‏۷۵ ص ۲۲۹)

سه چیز است که در هر کس باشد، آقا و بزرگوار است: فرو خوردن خشم،  گذشت از بدکردار و پیوند خویشاوندی با جان و مال.

 

الصَّادِق علیه السلام : مَا مِنْ قَطْرَهٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ جُرْعَهِ غَیْظٍ یَتَجَرَّعُهَا عَبْدٌ یُرَدِّدُهَا فِی قَلْبِهِ إِمَّا بِصَبْرٍ وَ إِمَّا بِحِلْمٍ‏ .(بحار الأنوارج‏۶۸ ص ۴۲۲)

هیچ قطره‏‌ای در نزد خدا محبوب‌تر از جرعه‌ی خشمی که بنده آن را می نوشد نیست که در دل خود تردید دارد، بنوشد یا ننوشد که بالاخره با نیروی صبر و یا حلم و بردباری می نوشد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: طُوبَی لِمَنْ کَظَمَ غَیْظَهُ وَ لَمْ یُطْلِقْهُ عَصَی أَمْرَ نَفْسِهِ فَلَمْ یُهْلِکْهُ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۲۴۷)

خوشا از برای کسی که خشم خود را فرو خورد و آن را رها نکند و فرمان نفس خود را نافرمانی کند، پس آن(نافرمانی نفس) او را هلاک نگرداند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نِعْمَتِ الْجُرْعَهُ الْغَیْظُ لِمَنْ صَبَرَ عَلَیْهَا. (مشکاه الأنوار ص۲۱۷)

نوشیدن جرعه‌ی خشم، نیکو است، برای کسی که بر آن صبر وشکیبایی کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رَأْسُ الْحِلْمِ الْکَظْمُ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۲۴۷)

سرلوحه‌ی بردباری، فرو بردن خشم است.

 

۳- آثار کنترل خشم

اللهُ تَعالى:‏ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ‏ -الی قوله تعالی-‏ وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ وَ جَزاءُ سَیِّئَهٍ سَیِّئَهٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ. (شوری/ ۳۷-۴۳)

و چون به خشم درمی‌آیند، آنها را می‏‌بخشند. – تا آنجا که فرموده – و آنان که موقع ستمگریِ ستمگران انتقام می‌گیرند. کیفرِ بدی، همانند آن بدی است و کسی که عفو و گذشت کند و صلح و مصالحه کند، پاداش او بر خدا است، همانا که خدا ستمکاران را دوست نمی‌دارد. و هر که پس از ستم [دیدن‌] خود، یاری جوید [و انتقام گیرد] راه [نکوهشی‌] بر ایشان نیست. همانا کسانی که به مردم ستم می‌کنند و بدون اینکه حقی داشته باشند در روی زمین جور و ظلم می‌کنند، باید مورد اعتراض و حمله قرار گیرند که آنها مستحق عذاب دردناکی هستند و کسی که صبر و گذشت داشته باشد، این عمل نشانه استواری کارها است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مِنْ أَحَبِّ السَّبِیلِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُرْعَتَانِ جُرْعَهُ غَیْظٍ یَرُدُّهَا بِحِلْمٍ وَ جُرْعَهُ مُصِیبَهٍ یَرُدُّهَا بِصَبْرٍ. (بحار الأنوار ج ‏۶۸ ص ۴۱۱)

از بهترین راه به سوی خدای عزیز و بلندمرتبه دو جرعه است، جرعه نوشیدن غیظ که خشم خود را با حلم و بردباری برطرف کند. و جرعه نوشیدن مصیبت که با صبر خود آن مصیبت را رد کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اکْظِمِ الْغَیْظَ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ تَجَاوَزْ مَعَ الدَّوْلَهِ تَکُنْ لَکَ الْعَاقِبَهُ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۲۴۶)

خشم خود را فرو بر نزد غضب و در گذر از گناه مردم با داشتن قدرت بر انتقام، تا برای تو فرجام نیک باشد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ عَبْدٍ کَظَمَ غَیْظاً إِلَّا زَادَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِزّاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ:{وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین.} (آل عمران/۱۴۳) وَ أَثَابَهُ اللَّهُ مَکَانَ غَیْظِهِ ذَلِکَ‏. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۰۹)

هیچ بنده‏‌ای خشم خود را فرو نمی برد، مگر اینکه خدای عزیز و بلندمرتبه بر عزت دنیا و آخرت او می‏‌افزاید. آنجا که در قرآن فرموده است:‏ {و فرو برندگان خشم و عفوکنندگان از مردم، و خدا اهل احسان را دوست دارد.} و خدای عزیز و بلندمرتبه پاداش آن غضب را به او بدهد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِقَوْمٍ یَرْفَعُونَ حَجَراً فَقَالَ مَا هَذَا فَقَالُوا نَعْرِفُ بِذَلِکَ أَشَدَّنَا وَ أَقْوَانَا فَقَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشَدِّکُمْ وَ أَقْوَاکُمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَشَدُّکُمْ وَ أَقْوَاکُمُ الَّذِی إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی إِثْمٍ وَ لَا بَاطِلٍ وَ إِذَا سَخِطَ لَمْ یُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ وَ إِذَا قَدَرَ لَمْ یَتَعَاطَ مَا لَیْسَ بِحَقٍّ. (مشکاه الأنوار ص ۳۲)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چون از کنار گروهی می‏‌گذشتند که سنگی را بلند می‌‏کردند؛ فرمود: این چه کاری است؟ گفتند: به وسیله‌ی این کار نیرومندترین و قوی‌ترین را می‌‏شناسیم. فرمود: آیا خبر ندهم شما را به قدرتمندترین و قوی‌ترین شما؟ گفتند: بفرمایید ای رسول خدا! فرمود: قدرتمندترین و قوی ترین شما کسی است که هر گاه راضی بود، راضی بودنش، او را در گناه و باطل، داخل نکند، و هر گاه خشمگین و ناراضی بود، خشمش او را از گفتن حق، خارج نکند، و هر گاه قدرت پیدا کرد، کاری را که حق نیست، انجام ندهد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ظَفِرَ بِالشَّیْطَانِ مَنْ غَلَبَ غَضَبَهُ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۲۴۷)

هر کس بر خشم خود غالب شد، بر شیطان پیروزی یافت.

 

۴- راهکارهای کنترل خشم

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ … إِذَا غَضِبَ أَحَدُکُمْ فَلْیَسْکُتْ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۰۴)

… و چون یکی از شما خشمگین شود، خاموش بماند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نِعْمَ الْجُرْعَهُ الْغَیْظُ لِمَنْ صَبَرَ عَلَیْهَا فَإِنَّ عَظِیمَ الْأَجْرِ لَمِنْ عَظِیمِ الْبَلَاءِ وَ مَا أَحَبَّ اللَّهُ قَوْماً إِلَّا ابْتَلَاهُمُ‏. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۰۸)

غضب جرعه‌ی خوبی است برای کسی که بر آن صبر و تحمل کند. همانا پاداش عظیم در قبال بلای عظیم خواهد بود؛ و خداوند گروهی را دوست ندارد، مگر آنکه (به نوعی) آزمایش می‌کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَتَی أَشْفِی غَیْظِی إِذَا غَضِبْتُ؟ أَحِینَ أَعْجِزُ عَنِ الِانْتِقَامِ فَیُقَالُ لِی لَوْ صَبَرْتَ أَمْ حِینَ أَقْدِرُ عَلَیْهِ فَیُقَالُ لِی لَوْ غَفَرْتَ؟‏ (نهج البلاغه حکمت ۱۸۵)

به هنگامی که خشمگین شوم، کِی خشمم را فرو بنشانم؟! آیا هنگامی که از انتقام گرفتن ناتوانم و به من گفته می‌شود: بهتر است صبر کنی؟! یا هنگامی که توانایی انتقام دارم و به من گفته می شود : بهتر است گذشت کنی؟!

 

اَلسّجادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِی بِحِلْیَهِ الصَّالِحِینَ، وَ أَلْبِسْنِی زِینَهَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ کَظْمِ‏ الغَیْظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَهِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَهِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَیْنِ و إفشاء العارفه … (صحیفه سجادیه دعای۲۰)

بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست، و مرا به زینت صالحین و شایستگان (انجام حقوق خدا و مردم) آراسته فرما، و زیور پرهیزگاران (عمل به واجبات و ترک محرمات) را به من بپوشان، با (توفیق برای) گستردن عدل و داد و فرو نشاندن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی (اختلاف بین مردم) و گرد آوردن پراکندگان (دل‌های از هم رنجیده) و اصلاح فساد بین مردم، و فاش کردن خیر و نیکی، …

 

عَنْ أَخِی حَمَّادِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: کُنْتُ‏ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ‏ بْنِ‏ الْحَسَنِ‏ وَ عِنْدَهُ‏ أَخُوهُ‏ حُسْنُ بْنُ الْحَسَنِ فَذَکَرْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَنَالَ مِنْهُ فَقُمْتُ مِنْ ذَلِکَ الْمَجْلِسِ فَأَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) لَیْلًا فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی فِرَاشِهِ قَدْ أَخَذَ الشِّعَارَ فَخَبَّرْتُهُ بِالْمَجْلِسِ الَّذِی کُنَّا فِیهِ وَ مَا یَقُولُ حَسَنٌ فَقَالَ یَا جَارِیَهُ ضَعِی لِی مَاءً فَأُتِیَ بِهِ فَتَوَضَّأَ وَ قَامَ فِی مَسْجِدِ بَیْتِهِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ إِنَّ فُلَاناً أَتَانِی بِالَّذِی أَتَانِی عَنِ الْحَسَنِ وَ هُوَ یَظْلِمُنِی وَ قَدْ غَفَرْتُ لَهُ فَلَا تَأْخُذْهُ وَ لَا تُقَایِسْهُ یَا رَبِّ قَالَ فَلَمْ یَزَلْ یُلِحُّ فِی الدُّعَاءِ عَلَی رَبِّهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ انْصَرِفْ رَحِمَکَ اللَّهُ فَانْصَرَفْتُ ثُمَّ زَارَهُ بَعْدَ ذَلِکَ‏. (بحار الأنوار ج‏۸۸ ص ۳۸۵)

حماد بن بشیر گوید: من در مجلسی نزد عبد اللَّه بن حسن بودم که برادرش حسن بن حسن هم آنجا بود. در این هنگام سخن از امام صادق (علیه السّلام) به میان آمد. حسن نسبت به آن حضرت سخن ناروایی گفت. من از مجلس بیرون رفتم و شب به نزد امام صادق (علیه السّلام) آمدم، و در حالی که ایشان قصد خوابیدن داشتند و بسترشان را پهن کرده بودند، خدمت ایشان رسیدم. جریان آن مجلس و آنچه را حسن گفته بود برای آن حضرت عرض کردم. امام کنیزی را طلب کرد و فرمود: برایم آب بیاور. سپس وضو گرفت و در مسجد خانه اش دو رکعت نماز خواند. بعد فرمود: بار خدایا! فلانی از حسن به من می گوید و اینکه او به من ظلم می کند. ولی من از وی گذشتم. پروردگارا! تو هم از او در گذر! امام علیه السّلام بر این دعا از درگاه خداوند مُصرّ بود، تا اینکه متوجه من شده و فرمود: برو، خدا تو را رحمت کند. من هم رفتم. سپس بعد از این جریان به دیدار او رفت.

 

قَالَ الْحَوَارِیُّونَ لِعِیسَی: یَا مُعَلِّمَ الْخَیْرِ أَعْلِمْنَا أَیُّ الْأَشْیَاءِ أَشَدُّ  قَالَ أَشَدُّ الْأَشْیَاءِ غَضَبُ اللَّهِ قَالُوا: فِیمَا یُتَّقَی غَضَبُ اللَّهِ قَالَ: بِأَنْ لَا تَغْضَبُوا قَالُوا: وَ مَا بَدْءُ الْغَضَبِ قَالَ: الْکِبْرُ وَ التَّجَبُّرُ وَ مَحْقَرَهُ النَّاسِ. (مشکاه الأنوار ص۲۱۹)

حواریون به عیسی علیه السّلام گفتند: ای معلم خیر! ما را راهنمایی کنید که کدام چیز سخت‌‏تر است؟ گفت: از همه سخت‏‌تر غضب خداوند است! گفتند: غضب خدا را چگونه می‏‌توان نگهداشت؟ فرمود: به اینکه غضب نکنید. گفتند: غضب از کجا شروع می‏‌شود؟ فرمود: از خودخواهی، تکبر و کوچک شمردن مردم.

 

۵- کنترل خشم در برابر دشمنان

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَظْمُ الْغَیْظِ مِنَ الْعَدُوِّ فِی دَوْلَاتِهِمْ تَقِیَّهً حَزْمٌ لِمَنْ أَخَذَ بِهِ وَ تَحَرُّزٌ عَنِ التَّعَرُّضِ لِلْبَلَاءِ فِی الدُّنْیَا وَ مُعَانَدَهُ الْأَعْدَاءِ فِی دَوْلَاتِهِمْ وَ مُمَاظَّتُهُمْ فِی غَیْرِ تَقِیَّهٍ تَرْکُ أَمْرِ اللَّهِ فَجَامِلُوا النَّاسَ یَسْمُنْ ذَلِکَ لَکُمْ عِنْدَهُمْ وَ لَا تُعَادُوهُمْ فَتَحْمِلُوهُمْ عَلَی رِقَابِکُمْ فَتَذِلُّوا. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۰۹)

خودداری از غضب یا گذشت از دشمن در زمان حکومت دشمن، تقیه‏‌هایی است که موجب حفظ و دور شدن و مصونیت از بلاء و گرفتاری های دنیوی است و دشمنی با آنها در دوران قدرتشان و درگیری و نزاع با آنان بدون مراعات تقیه، ترک امر و دستور الهی است. پس بنا بر این با آنان خوش‏‌برخورد باشید تا در نتیجه در نظر آنها با عظمت و احترام باشید و با آنها دشمنی نکنید که موجب تسلط آنها بر خودتان شوید و خواری ببینید.

 

۶- کنترل خشم درهنگام قدرت

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَفْضَلُ‏ الْحِلْمِ‏ کَظْمُ‏ الْغَیْظِ وَ مِلْکُ‏ النَّفْسِ‏ مَعَ‏ الْقُدْرَهِ. (تصنیف غرر الحکم ص ۲۸۶)

برترین بردباری، فرو خوردن خشم و خویشتنداری در هنگام توانایی [بر گرفتن انتقام] است .

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: شِدَّهُ الْغَضَبِ تُغَیِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مَادَّهَ الْحُجَّهِ وَ تُفَرِّقُ الْفَهْمَ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۲۸)

غضب و خشم شدید، منطق و سخن انسان را تغییر می‌دهد و ریشه و ارزش استدلال را از بین می‌برد و فهم و درک را پراکنده و مختل می‌سازد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِنْفَاذِهِ مَلَأَهُ اللَّهُ أَمْناً وَ إِیمَاناً وَ مَنْ تَرَکَ لُبْسَ ثَوْبِ جَمَالٍ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ تَوَاضُعاً کَسَاهُ اللَّهُ حُلَّهَ الْکَرَامَهِ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۲۵)

کسی که خشم خود را فرو برد، با اینکه قدرت بر انتقام دارد، خداوند دل او را پر از امن و ایمان می‌گرداند و کسی که از پوشیدن لباس تجّمل خودداری کند، با اینکه تمکّن دارد، ولی از نظر فروتنی چنین کند؛ خداوند لباس کرامت به او می‌پوشاند.

 

رَبِیعِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ: کَانَ وَ اللَّهِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ (عَلَیْهِما السَّلَام) مِنَ الْمُتَوَسِّمِینَ یَعْلَمُ مَنْ یَقِفُ عَلَیْهِ‏ وَ یَجْحَدُ الْإِمَامَ بَعْدَهُ إِمَامَتَهُ وَ کَانَ یَکْظِمُ غَیْظَهُ عَلَیْهِمْ‏ وَ لَا یُبْدِی لَهُمْ مَا یَعْرِفُهُ لَهُمْ فَسُمِّیَ الْکَاظِمَ لِذَلِکَ. (وسائل الشیعه ج ‏۱۲ ص ۱۷۸)

ربیع بن عبد الرحمن: به خدا سوگند! موسی بن جعفر (علیهما السلام) از فراست‏ و هوشیاری برخوردار بود و کسانی را که بر علیه او ایستادگی کرده و رهبری امام بعد از او را انکار می‏‌کنند می‏‌شناخت. با این حال خشمش را نسبت به آنها فرو می‏‌خورد و آنچه را که در باره‌ی آنها می‏‌دانست بر آنان اظهار نمی‏‌کرد؛ بنا بر این کاظم نامیده شد.

 

أَنَّ جَارِیَهً لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (عَلَیْهِما السَّلَام) جَعَلَتْ تَسْکُبُ عَلَیْهِ الْمَاءُ لِیَتَهَیَّأَ لِلصَّلَاهِ فَسَقَطَ الْإِبْرِیقُ مِنْ یَدِهَا فَشَجَّهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهَا فَقَالَتْ لَهُ‏ الْجَارِیَهُ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ‏ {وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ. ) (آل عمران/۱۳۴) فَقَالَ لَهَا کَظَمْتُ غَیْظِی قَالَتْ‏ { وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ. }(آل عمران/۱۳۴)  قَالَ عَفَا اللَّهُ عَنْکِ قَالَتْ‏ { وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ.} (آل عمران/۱۳۴) قَالَ فَاذْهَبِی فَأَنْتِ حُرَّهٌ لِوَجْهِ اللَّهِ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص۳۹۷)

کنیز حضرت سجاد (علیه السّلام) روی دست حضرت آب می‌ریخت که برای نماز آماده شود. ناگهان ظرف آب از دست کنیز افتاد و سر مبارک حضرت شکست. حضرت سرش را بلند کرد و به او نگاه کرد. کنیز گفت: خداوند می فرماید: {و خشم خود را فرو می‌برند.} حضرت فرمود: خشم خود را فرو بردم. کنیز گفت: {و از مردم در می‌گذرند.} فرمود: خدا تو را ببخشد. کنیز گفت: { و خداوند نیکوکاران را دوست دارد. } فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم !

 

سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) أَیُّ الْخَلْقِ أَقْوَی؟ قَالَ: الْحَلِیمُ وَ سُئِلَ مَنْ أَحْلَمُ النَّاسِ؟ قَالَ الَّذِی لَا یَغْضَبُ‏ . (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۲۰)

از امیر مؤمنان (علیه السّلام) سؤال شد: قوی‌ترین مردم کیست؟ فرمود: بردبار. سؤال شد: بردبارترین مردم کیست؟ فرمود: آن کس که غضب نکند.

 

۷- پاداش کنترل خشم در آخرت

تفسیر القمی‏ { وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ.}‏ (شوری/ ۳۷) قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(عَلَیْهِ السَّلَامُ): مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِمْضَائِهِ حَشَا اللَّهُ قَلْبَهُ أَمْناً وَ إِیمَاناً یَوْمَ الْقِیَامَهِ قَالَ وَ مَنْ مَلَکَ نَفْسَهُ إِذَا رَغِبَ وَ إِذَا رَهِبَ وَ إِذَا غَضِبَ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ . (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۱۷)

حضرت باقر (علیه السّلام) درباره تفسیر آیه {و چون به خشم می آیند درمی گذرند.} فرمود: کسی که خشم خود را فرو برد، با اینکه قدرت بر انتقام  دارد، خداوند در روز قیامت دل او را از امن وآرامش پر می‌کند. (همچنین ) فرمود: و کسی که موقع میل و ترس و غضب  برخودش مسلط باشد، خداوند بدن او را بر آتش حرام می‌گرداند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ اسْتَکْمَلَ خِصَالَ الْإِیمَانِ مَنْ صَبَرَ عَلَی الظُّلْمِ وَ کَظَمَ غَیْظَهُ وَ احْتَسَبَ وَ عَفَا وَ غَفَرَ کَانَ مِمَّنْ یُدْخِلُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّهَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ یُشَفِّعُهُ فِی مِثْلِ رَبِیعَهَ وَ مُضَرَ.  (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۱۷)

سه چیز است که هر کس دارای آنها باشد، خصلت‌های ایمان را به حد کمال به دست آورده است، کسی که صبر بر ظلم کند،  کسی که برای خدا، خشم خود را فرو خورد، و کسی که ببخشد و گذشت کند، از کسانی خواهند بود که خدای عزیز و بلندمرتبه آنها را بدون حساب، داخل بهشت می‌کند و آنان در باره افراد بسیاری به اندازه‌ی طایفه ربیعه و مُضَر (دو قبیله بزرگ) شفیع خواهد بود و شفاعتشان قبول است.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ کَفَّ عَنْ أَعْرَاضِ النَّاسِ أَقَالَ اللَّهُ عَثْرَتَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ عَنِ النَّاسِ کَفَّ اللَّهُ عَنْهُ عَذَابَ یَوْمِ الْقِیَامَهِ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۲۶)

کسی که از تعرض به آبروی مردم خودداری کند، خداوند روز قیامت از لغزش او گذشت می‌کند. و کسی که از اعمال خشم خود درباره مردم چشم بپوشد، خداوند عذاب روز قیامت را از او برطرف می‌فرماید.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ عَبْدٍ کَظَمَ غَیْظاً إِلَّا زَادَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ عِزّاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی { وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ‏.} (آل عمران/۱۳۴) وَ آتَاهُ اللَّهُ الْجَنَّهَ مَکَانَ غَیْظِهِ ذَلِکَ. (مشکاه الأنوار  ص ۲۱۷)

هیچ بنده‌‏ای خشمش را فرو نخورد، مگر اینکه خدای عزیز و بلندمرتبه در دنیا و آخرت عزتش را زیاد گرداند. و به تحقیق خداوند بزرگ و برتر فرمود: {و فروخورندگان خشم و درگذرندگان از مردم، و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.} و خداوند در برابر حلم او، به جای خشمش به او بهشت می‌دهد.

 

۸- پاداش کنترل خشم در دنیا

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا عَلِیُّ مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِمْضَائِهِ أَعْقَبَهُ اللَّهُ أَمْناً وَ إِیمَاناً یَجِدُ طَعْمَهُ الْحَدِیثَ. (وسائل الشیعه ج‏۱۲ ص ۱۷۸)

ای علیّ! هر که خشمی را فروخورد که قادر بر اِعمال آن هست، خداوند پاداشی از آرامش و ایمان به او عطا فرماید که مزه‌‏اش را دریابد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ کَظَمَ غَیْظاً مَلَأَ اللَّهُ‏ جَوْفَهُ إِیمَاناً وَ مَنْ عَفَا عَنْ مَظْلِمَهٍ أَبْدَلَهُ اللَّهُ بِهَا عِزّاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ . (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۱۹)

کسی که خشم خود را فرو برد، خداوند باطن او را پر از ایمان  می‌کند و کسی که از ظلمی گذشت کند، خدا به جای آن عزت دنیا و آخرت به او می‌دهد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ یَکْظِمِ الْغَیْظَ یَأْجُرْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یَصْبِرْ عَلَی الرَّزِیَّهِ یُعَوِّضْهُ اللَّهُ. (وسائل الشیعه ج‏۱۲ ص ۱۷۸)

هر که خشمش را فرو خورد، خدا پاداشش دهد، و هر که بر مصیبتی صبر کند، خداوند عوضش دهد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ بِوَصِیَّهٍ فَاحْفَظْهَا فَلَا تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا حَفِظْتَ وَصِیَّتِی یَا عَلِیُّ مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِمْضَائِهِ أَعْقَبَهُ اللَّهُ أَمْناً وَ إِیمَاناً یَجِدُ طَعْمَهُ الْحَدِیثَ. (وسائل الشیعه ج‏۱۲ ص ۱۷۸)

یا علی! تو را سفارشی می‌‏کنم. آن را به خاطر بسپار و تا وقتی که وصیّت مرا عمل کنی در خیر هستی. یا علی! هر که خشمی را فروخورد که قادر بر انجام آن است، خداوند پاداشی از آرامش و ایمان به او عطا فرماید که مزه‏‌اش را دریابد.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا ظُلِمَ أَحَدٌ بِظُلَامَهٍ فَقَدَرَ أَنْ یُکَافِیَ بِهَا وَ لَمْ یَفْعَلْ إِلَّا أَبْدَلَهُ اللَّهُ مَکَانَهَا عِزّاً. (مشکاه الأنوار  ص ۲۱۷)

هر کس مورد ظلم قرار گرفت، و قدرت مجازات کردن ظالم را هم داشت، ولی انجام نداد، خداوند به جایش به او عزت  می‌دهد.

 

۹- آثار رعایت نکردن کنترل خشم

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَالَ لُقْمَانُ‏ مَنْ لَا یَکْظِمْ غَیْظَهُ یُشْمِتْ عَدُوَّهُ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۲۸ )

لقمان گفت: هر کس خشم خود را فرو نبرد، دشمن به او شماتت می‏‌کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: شِدَّهُ الْغَضَبِ تُغَیِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مَادَّهَ الْحُجَّهِ وَ تُفَرِّقُ الْفَهْمَ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۲۸)

غضب و خشم شدید، منطق و سخن انسان را تغییر می‌دهد و ریشه و ارزش استدلال را از بین می‌برد و فهم و درک را پراکنده و مختل می‌سازد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا عِزَّ أَنْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ وَ لَا حَسَبَ أَنْفَعُ مِنَ الْأَدَبِ وَ لَا نَسَبَ أَوْضَعُ مِنَ الْغَضَبِ. (بحار الأنوار ج‏۶۸ ص ۴۲۸)

عزتی بالاتر از حلم نیست و حسبی سودمندتر از ادب نمی‏‌باشد ونسبی پایین‏تر از غضب نخواهد بود.

 

اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَرٍّ. (مشکاه الأنوار ص ۲۱۹)

غضب، کلید هر شرّی است.