آداب مسجد

 

چکیده

مسجد، مکانی است که مسلمانان در آن به عبادت می‌پردازند، و نباید هیچ کاری مانع از انجام عبادت در مسجد گردد. رعایت آداب مسجد پاداش فراوان به دنبال دارد و عبادت در مسجد بخشی از آداب زندگی مسلمانان محسوب می‌شود. به لحاظ شرافتِ مکانی، خانه‌ی خدا بشمار می‌رود و همواره باید آن‌ را پاکیزه نگهداری کنند.

 

۱- اهمیّت مسجد

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) لِجَبْرَئِیلَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ): یَا جَبْرَئِیلُ أَیُ‏ الْبِقَاعِ‏ أَحَبُ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ قَالَ الْمَسَاجِدُ وَ أَحَبُّ أَهْلِهَا إِلَى اللَّهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً مِنْهَا. (کافی  ج‏۳  ص۴۸۹)

رسول خدا (که درود خداوند بر او و خاندانش باد) از جبرئیل سؤال کرد: کدام مکان‌ها نزد خدای عزیز و بلندمرتبه محبوب‌تر است؟ جبرئیل عرض کرد: مساجد؛ و دوست داشتنی‌ترین اهل مسجد نیز کسی است که پیش از همه به مسجد داخل و پس از همه از مسجد خارج شود.

 

اَبی بَصیر: سالتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) عَنِ‏ الْعِلَّهِ فِی‏ تَعْظِیمِ‏ الْمَسَاجِدِ فَقَالَ: إِنَّمَا أُمِرَ بِتَعْظِیمِ الْمَسَاجِدِ لِأَنَّهَا بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ. (وسائل الشیعه  ج ‏۵  ص۲۹۷)

ابو بصیر: از امام صادق (علیه السلام) از دلیل بزرگداشت مساجد پرسیدم؟ امام (علیه السلام) در جواب فرمود: دستور به تعظیم مساجد برای این است که آنها خانه‌های خدا در روی زمین هستند.

 

۱-۱- پناه بردن به مسجد

اَلسّجادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَالَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَا رَبِ‏ مَنْ‏ أَهْلُکَ‏ الَّذِینَ‏ تُظِلُّهُمْ‏ فِی ظِلِّ عَرْشِکَ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّکَ قَالَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَیْهِ الطَّاهِرَهُ قُلُوبُهُمْ وَ التَّرِبَهُ أَیْدِیهِمْ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ جَلَالِی إِذَا ذَکَرُوا رَبَّهُمْ الَّذِینَ یَکْتَفُونَ بِطَاعَتِی کَمَا یَکْتَفِی الصَّبِیُّ الصَّغِیرُ بِاللَّبَنِ الَّذِینَ یَأْوُونَ إِلَى مَسَاجِدِی کَمَا تَأْوِی النُّسُورُ إِلَى أَوْکَارِهَا … (بحار الأنوار ج ‏۱۳ ص ۳۵۱)

موسی به خداوند عرض کرد: چه کسانی در زیر سایه‌ی تو محفوظ هستند آنگاه که هیچ سایبانی جز رحمت تو وجود ندارد؟ خداوند – به او وحی- فرمود : آنها کسانی هستند که قلب‌هایشان پاک و دست‌هایشان خاکی است (فقیر هستند). کسانی که هرگاه من را یاد کنند، عظمت من را یاد می‌کنند. کسانی که به طاعت و بندگی من کفایت می‌کنند، آن طور که نوزاد به شیر کفایت می‌کند. کسانی که به مسجد پناه می‌برند، همانند شاهین‌ها که به لانه‌هایشان پناه می‌برند…

 

۱-۲- خانه خدا در زمین

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ‏ اللَّهِ‏ فِی‏ الْأَرْضِ‏ وَ هِیَ‏ تُضِی‏ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تُضِی‏ءُ النُّجُومُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ. (بحار الأنوار ج ‏۲۳  ص۳۲۷)

مساجد، خانه‌های خدا در زمین است و این مساجد براى اهل آسمان چنان می‌درخشد، مانند ستاره‌ها که براى ساکنان زمین می‌درخشد.

 

۲- حریم و همسایه مسجد

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا صَلَاهَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ إِلَّا فِی‏ الْمَسْجِدِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ لَهُ عُذْرٌ أَوْ بِهِ عِلَّهٌ فَقِیلَ لَهُ وَ مَنْ جَارُ الْمَسْجِدِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ. (دعائم الإسلام  ج‏۱ ص ۱۴۸)

نماز همسایه‌ی مسجد، جز در مسجد پذیرفته نیست، مگر آن که عذرى داشته باشد یا بیمار باشد. عرض شد: اى امیر المؤمنین! همسایه‌ی مسجد کیست؟ فرمود: کسى که ندا [ى دعوت به اقامه‌ی نماز – اذان -] را بشنود.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَرِیمُ‏ الْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ‏ ذِرَاعاً وَ الْجِوَارِ أَرْبَعُونَ دَاراً مِنْ أَرْبَعَهِ جَوَانِبِهَا. (خصال ج ‏۲ ص ۵۴۴)

حریم مسجد چهل ذراع است (حدود ۲۰متر) و تا چهل خانه از چهار طرف منزل همسایه به شمار می‌آیند.

 

شایان ذکر است: این روایت احداث زمین در اراضی موات است. ولی چنانچه مسجد در زمینی که پیرامون آن املاک دیگران قرار گرفته، احداث شود، اثبات حریم (فقط حریم و نه همسایگی) برای مسجد مفهومی نخواهد داشت.

 

۳- آثار مسجد رفتن

۳-۱- در دنیا

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَشْیُکَ إِلَى الْمَسْجِدِ وَ انْصِرَافُکَ إِلَى‏ أَهْلِکَ‏ فِی‏ الْأَجْرِ سَوَاء. (بحار الأنوار  ج ‏۸۶  ص۲۱۳)

رهسپار شدنت به سوى مسجد و بازگشت به سوى خانواده‌‌ات، ثواب یکسان دارند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آیَهً مُحْکَمَهً أَوْ رَحْمَهً مُنْتَظَرَهً أَوْ کَلِمَهً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ یَسْمَعَ کَلِمَهً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى أَوْ یَتْرُکَ ذَنْباً خَشْیَهً أَوْ حَیَاءً. (بحار الأنوار ج ‏۸۰ ص ۳۵۱)

کسی که به مسجد رفت و آمد کند، به یکی از این هشت چیز خواهد رسید: برادر مؤمنی که در راه خدا به او فایده رساند؛ دانشی خوب و دلپسند و نوین؛ آیه‌ای محکم؛ رحمتی که انتظار آن را داشته؛ گفتاری که او را از گمراهی باز دارد؛ سخنی بشنود که راه هدایت را به او نشان دهد و یا گناهی را از ترس یا حیا ترک کند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ثُمَّ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَقَالَ: مَنْ‏ خَیْرُ أَهْلِ‏ الْمَسْجِدِ فَقَالَ: أَکْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِکْرا. (کافی  ج ‏۲  ص ۴۹۹)

مردى نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: بهترینِ اهل مسجد، کیست؟

فرمود: کسى که بیشتر خدا را یاد کند.

 

۳-۲- در آخرت

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ‏ کَانَ‏ الْقُرْآنُ‏ حَدِیثَهُ‏ وَ الْمَسْجِدُ بَیْتَهُ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّهِ. (وسائل الشیعه  ج ‏۵  ص ۱۹۸)

هر کس قرآن سخن او  و مسجد خانه‌ی او باشد، خداوند برایش خانه‌ای در بهشت بنا می‌کند.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا أَبَا ذَرٍّ طُوبَى لِأَصْحَابِ الْأَلْوِیَهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ یَحْمِلُونَهَا فَیَسْبِقُونَ النَّاسَ إِلَى الْجَنَّهِ أَلَا هُمُ السَّابِقُونَ‏ إِلَى‏ الْمَسَاجِدِ بِالْأَسْحَارِ وَ غَیْرِهَا… (بحار الأنوار ج ‏۸۰ ص ۳۳۹)

ای ابوذر! خوش به حال پرچم‌دارانِ روز قیامت که پرچم‌ها را حمل می‌کنند و از مردم در رفتن به بهشت پیشی می‌گیرند.

آگاه باش! آنان کسانی هستند که در رفتن به مساجد در سحرگاهان و دیگر اوقات بر همگان سبقت می‌جستند.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَا مِنْ یَوْمٍ إِلَّا وَ مَلَکٌ یُنَادِی فِی الْمَقَابِرِ مَنْ‏ تَغْبِطُونَ‏ فَیَقُولُونَ أَهْلَ الْمَسَاجِدِ یُصَلُّونَ وَ لَا نَقْدِرُ وَ یَصُومُونَ وَ لَا نَقْدِرُ. (مستدرک الوسائل ج ‏۳ ص ۳۵۶)

روزی نیست مگر اینکه فرشته‌ای در میان قبرها ندا سر می‌دهد: [شما اهل گورستان که دستتان از دنیا کوتاه شده است] به حال چه کسانی غبطه می‌خورید؟

آنان گویند: به حال اهل مسجد غبطه می‌خوریم که نماز می‌خوانند و ما نمی‌توانیم، و روزه می‌گیرند و ما نمی‌توانیم.

 

عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ) قَالَ: دَخَلَ‏ رَجُلَانِ‏ الْمَسْجِدَ أَحَدُهُمَا عَابِدٌ وَ الْآخَرُ فَاسِقٌ‏ فَخَرَجَا مِنَ الْمَسْجِدِ وَ الْفَاسِقُ صِدِّیقٌ وَ الْعَابِدُ فَاسِقٌ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یَدْخُلُ الْعَابِدُ الْمَسْجِدَ مُدِلًّا بِعِبَادَتِهِ یُدِلُّ بِهَا فَتَکُونُ فِکْرَتُهُ فِی ذَلِکَ وَ تَکُونُ فِکْرَهُ الْفَاسِقِ فِی التَّنَدُّمِ عَلَى فِسْقِهِ وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا صَنَعَ مِنَ الذُّنُوبِ‏. (بحار الأنوار ج ‏۶۹ ص ۳۱۱)

یکی از اصحاب از امام باقر یا امام صادق (علیهما السّلام) روایت می‌کند که دو مرد وارد مسجدی شدند یکی از آنها عابد بود و دیگری فاسق و بعد از آن که از مسجد بیرون شدند، عابد فاسق شد و فاسق از زمره‌ی صدیقان در آمد و جزو نیکوکاران گردید. علت آن بود که عابد در مسجد عبادت کرد و خودخواهی برای او حاصل شد و با این اندیشه از مسجد بیرون گردید. ولی فاسق در مسجد از اعمال خود پشیمان گردید و استغفار کرد و از گناهان خود بازگشت.

 

۴- مستحبّات مسجد

۴-۱- تقدّم و تاخّر گام‌ها

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا دَخَلْتَ الْمَسْجِدَ فَأَدْخِلْ‏ رِجْلَکَ‏ الْیُمْنَى‏ وَ صَلِّ عَلَى النَّبِیِّ وَ آلِهِ وَ إِذَا خَرَجْتَ فَأَخْرِجْ رِجْلَکَ الْیُسْرَى وَ صَلِّ عَلَى النَّبِیِّ وَ آلِهِ. (بحار الأنوار ج ‏۸۱ ص ۲۳)

هنگامی که خواستى وارد مسجد شوى، ابتدا پاى راستت را بگذار و بر پیامبر و آل او درود بفرست، و هنگام خروج، ابتدا پاى چپ را بیرون بگذار و بر پیامبر و آل او درود بفرست.

 

۴-۲- هنگام ورود و خروج

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا دَخَلْتَ‏ الْمَسْجِدَ وَ أَنْتَ تُرِیدُ أَنْ تَجْلِسَ فَلَا تَدْخُلْهُ إِلَّا طَاهِراً وَ إِذَا دَخَلْتَهُ فَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَهَ ثُمَّ ادْعُ اللَّهَ وَ سَلْهُ وَ سَمِّ حِینَ تَدْخُلُهُ وَ احْمَدِ اللَّهَ وَ صَلِّ عَلَى النَّبِیِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ). (بحار الأنوار ج ‏۸۱ ص ۲۱)

زمانی که به قصد نشستن، وارد مسجد شدی، حتما پاک و طاهر باش، و چون داخل شدی به سوی قبله روی کن، سپس خدا را بخوان و از او بخواه، و هنگامی که وارد می­‌شوی، بسم الله بر زبان بیاور، و خدا را حمد و ثنا بگوی، و بر نبی اکرم (صلّی الله علیه و آله) صلوات بفرست.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا دَخَلْتَ‏ الْمَسْجِدَ فَصَلِّ عَلَى النَّبِیِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) وَ إِذَا خَرَجْتَ فَافْعَلْ ذَلِکَ. (کافی  ج ‏۶  ص ۱۳۵)

هنگامی که داخل مسجد می شوی بر پیامبرش درود فرست و همچنین هنگامی که از مسجد خارج می‌شوی.

 

۴-۳- جاروب کردن

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ‏ قَمَ‏ مَسْجِداً کَتَبَ‏ اللَّهُ‏ لَهُ‏ عِتْقَ‏ رَقَبَهٍ وَ مَنْ أَخْرَجَ مِنْهُ مَا یَقْذِی عَیْناً کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ. (بحار الأنوار ج ‏۸۰  ص ۳۳۹)

هر کس مسجدی را جارو کند، خداوند برای او پاداش آزاد کردن یک بنده را می‌نویسد. و کسی که خاشاکی را که به چشم می‌رود، از مسجد خارج کند، خدای عزیز و بلندمرتبه برای او بهره و نصیبی دو چندان از رحمتش قرار می‌دهد.

 

۴-۴- خوش بو کردن

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏.. . مساجدکم… وَ أَجْمِرُوهَا فِی‏ کُلِ‏ سَبْعَهِ أَیَّامٍ‏ وَ… (مستدرک الوسائل ج ‏۳ ص ۳۸۱)

… هر هفته یک بار مساجد را خوش بو سازید و. . .

 

۵- آباد کردن مسجد

اَللهُ تَعالى:‏ إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاهَ وَ آتَى الزَّکاهَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسى‏ أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ. (توبه/۱۸)

مساجد خدا را تنها کسانى باید آباد کنند که به خدا و روز قیامت ایمان دارند، و نماز را به پا داشته و زکات می‏‌پردازند و جز از خدا نمی‏‌ترسند. امید است که آنان از راه‏یافتگان باشند.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُصِیبَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِعَذَابٍ قَالَ لَوْ لَا الَّذِینَ یَتَحَابُّونَ بِجَلَالِی وَ یَعْمُرُونَ مَسَاجِدِی وَ یَسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحَارِ لَأَنْزَلْتُ عَذَابِی‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۰ ص۳۸۲)

خدای عزیز و بلندمرتبه هرگاه اراده می‌کند که به زمینیان عذابى رساند، می‌فرماید: اگر نبودند کسانى که به واسطه‌ی عظمت و شکوه من با یکدیگر مِهر می‌ورزند و مسجدهاى مرا آباد می‌سازند و در سحرگاهان آمرزش می‌طلبند، قطعاً عذابم را فرو می‌فرستادم.

 

۶- آداب طلب حاجت در مسجد

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَانَ‏ أَبِی‏ إِذَا طَلَبَ‏ الْحَاجَهَ طَلَبَهَا عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ، فَإِذَا أَرَادَ ذلِکَ قَدَّمَ شَیْئاً فَتَصَدَّقَ بِهِ، وَ شَمَ‏ شَیْئاً مِنْ طِیبٍ، وَ رَاحَ إِلَى الْمَسْجِدِ، وَ دَعَا فِی‏ حَاجَتِهِ بِمَا شَاءَ اللَّهُ. (کافی  ج ‏۴  ص ۳۲۰)

پدرم هر گاه حاجتى از خدا طلب می‌کرد، آن را هنگام ظهر طلب می‌کرد، و چون اراده آن را می‌کرد، چیزى می‏‌آورد و صدقه می‌داد، و مقدار کمی عطر می‌زد و به مسجد می‌رفت و براى حاجت خود دعا می‌کرد بدان چه خدا بخواهد.

 

۷- ساختن مسجد

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ بَنَى مَسْجِداً کَمَفْحَصِ قَطَاهٍ بَنَى‏ اللَّهُ‏ لَهُ‏ بَیْتاً فِی‏ الْجَنَّهِ. (من لا یحضره  ج ‏۱ ص ۲۲۸)

هر که مسجدى بسازد، اگر چه به اندازه‌ی لانه‌ی پرنده‌اى (به اندازه‌ای که کبوتر در ریگ‌ها با سینه‌ی خود خانه می‌سازد و در اینجا کنایه از کوچک بودن محلّ‌ است.) خدای عزیز و بلندمرتبه برایش در بهشت خانه‌اى می‌سازد.

 

۸- روشنایی مسجد

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ‏ أَسْرَجَ‏ فِی‏ مَسْجِدٍ مِنْ‏ مَسَاجِدِ اللَّهِ سِرَاجاً لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِکَهُ وَ حَمَلَهُ الْعَرْشِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ مَا دَامَ فِی ذَلِکَ الْمَسْجِدِ ضَوْءٌ مِنَ السِّرَاجِ. (من لا یحضره الفقیه  ج‏۱  ص۲۳۷)

هر که در مسجدى از مساجد خداوند متعال چراغى افروزد، تا وقتى روشنایى آن چراغ در آن مسجد باقیست، فرشتگان و حاملان عرش الهى براى او طلب آمرزش کنند.

 

۹- بهداشت مسجد

۹-۱- دور ساختن ناپاکی ها

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ جَنِّبُوا مَسَاجِدَکُمُ‏ النَّجَاسَهَ. (وسائل الشیعه  ج ‏۵  ص ۲۲۹)

مساجدتان را از ناپاکی و نجاست دور نگهدارید.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ تَعَاهَدُوا نِعَالَکُمْ‏ عِنْدَ أَبْوَابِ‏ مَسَاجِدِکُمْ‏ وَ.. . (تهذیب الأحکام  ج ‏۳ ص ۲۴۸)

کفش‌هایتان را در هنگام ورود به مسجد بررسی کنید (تا مبادا آلوده باشد) و…

 

۹-۲- انداختن آب دهان در مسجد

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) عَنِ‏ التَّنَخُّعِ‏ فِی‏ الْمَسَاجِد. (وسائل الشیعه ج ‏۵  ص ۲۲۴)

پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله)  از … آب دهان انداختن در مساجد ، نهى فرمود .

 

۹-۳- سرویس بهداشتی

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ وَ اجْعَلُوا مَطَاهِرَکُمْ‏ عَلَى‏ أَبْوَابِ‏ مَسَاجِدِکُمْ‏. ( وسائل الشیعه ج ‏۵ ص۲۳۱)

دستشویی مساجد را نزدیک ورودی مساجد (خارج از فضای مسجد) قرار دهید.

 

۱۰- کارهای مکروه در مسجد

۱۰-۱- استراحت

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ الِاتِّکَاءُ فِی‏ الْمَسْجِدِ رَهْبَانِیَّهُ الْعَرَبِ‏، إِنَ‏ الْمُؤْمِنَ مَجْلِسُهُ مَسْجِدُهُ، وَ صَوْمَعَتُهُ‏ بَیْتُهُ. (کافی  ج ‏۴  ص ۷۴۴)

چیزى را تکیه‌‏گاه قرار دادن (استراحت کردن) در مسجد، همان گوشه نشینی عرب است. همانا مجلسِ مؤمن، مسجد است و معبدش، خانه او است.

 

 ۱۰-۲- خرید و فروش

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: جَنِّبُوا مَسَاجِدَکُمُ‏ الْبَیْعَ‏ وَ الشِّرَاءَ وَ … (وسائل الشیعه  ج ‏۵ ص ۲۳۳)

مساجد خود را از خرید و فروش و … دور نگهدارید.

 

۱۰-۳- ورود دیوانگان

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: جَنِّبُوا مَسَاجِدَکُمُ‏…  الْمَجَانِینَ وَ… (خصال  ج ‏۲  ص ۴۱۰)

مساجد خود را از ورود … دیوانگان دور بدارید و …

 

۱۰-۴- سخن دنیوی

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَأْتِی فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ‏ یَأْتُونَ‏ الْمَسَاجِدَ فَیَقْعُدُونَ‏ حَلَقاً ذِکْرُهُمُ الدُّنْیَا وَ حُبُّ الدُّنْیَا لَا تُجَالِسُوهُمْ فَلَیْسَ لِلَّهِ فِیهِمْ حَاجَهٌ. (وسائل الشیعه  ج ‏۵  ص ۲۱۴)

در آخر زمان، مردمی از امّت من می‌آیند که به مساجد می‌روند و گِرد هم می‌نشینند و از دنیا و دوستىِ دنیا سخن می‌گویند! با آنان ننشینید؛ چرا که خداوند را با این افراد، کارى نیست.

 

۱۰-۵- سلام کردن به جماعت نمازگزار

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کُنْتُ‏ أَسْمَعُ‏ أَبِی‏ یَقُولُ‏ إِذَا دَخَلْتَ‏ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ‏ وَ الْقَوْمُ یُصَلُّونَ فَلَا تُسَلِّمُ عَلَیْهِمْ وَ سَلِّمْ عَلَى النَّبِیِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) ثُمَّ أَقْبِلْ عَلَى صَلَاتِکَ وَ إِذَا دَخَلْتَ عَلَى قَوْمٍ جُلُوسٍ فَسَلِّمْ عَلَیْهِم‏. (بحار الأنوار  ج‏۸۱ ص ۲۸۷)

شنیدم پدرم می فرمود: هنگامی که به مسجد الحرام داخل شدی و مردم در حال به جای آوردن نماز بودند به آنان سلام نکن، بلکه بر پیامبر سلام و درود بفرست و به نماز مشغول شو، ولی اگر بر جمعی وارد شدی که مشغول سخن گفتن هستند، بر آنان سلام کن.

 

۱۱- کارهای جایز در مسجد

۱۱-۱- غذا خوردن

بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: أَوْلَمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى (عَلَیْهِ السَّلَامُ) وَلِیمَهً عَلَى بَعْضِ وُلْدِهِ فَأَطْعَمَ‏ أَهْلَ‏ الْمَدِینَهِ ثَلَاثَهَ أَیَّامٍ الْفَالُوذَجَاتِ فِی الْجِفَانِ فِی الْمَسَاجِدِ وَ الْأَزِقَّهِ.. . (کافی ج ‏۶ ص ۲۸۱)

امام کاظم (علیه السّلام) براى یکى از پسران خود ولیمه و سور داد. مراسم ولیمه چنین بود که سه روز در مساجد و کوچه‌های مدینه و بازارها با فالوده اطعام کرد…

 

۱۱-۲- نشستن

عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ فِی حَدِیثٍ‏ أَنَّهُ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) إِنِّی‏ أَرَدْتُ‏ أَنْ‏ أَتَرَهَّبَ‏ قَالَ لَا تَفْعَلْ یَا عُثْمَانُ فَإِنَّ تَرَهُّبَ أُمَّتِی الْقُعُودُ فِی الْمَسَاجِدِ انْتِظَارَ الصَّلَاهِ بَعْدَ الصَّلَاهِ. (وسائل الشیعه  ج ‏۴ ص ۱۱۵)

عثمان بن مظعون می‌گوید: به فرستاده خداوند (که درود خداوند بر او و خاندانش باد) عرض کردم  می‌خواهم در مورد بعضی چیزها سئوال کنم؟ فرمود: آنها چیست؟ عرض کردم: می‌خواهم گوشه نشینی پیشه کنم.!فرمودند: ای عثمان! این کار را نکن. همانا گوشه نشینی امّت من آن است که در مسجدها بنشینند و پس از نمازی در انتظار نماز دیگر باشند.

 

۱۱-۳- اذان

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَانَ‏ طُولُ‏ حَائِطِ مَسْجِدِ رَسُولِ‏ اللَّهِ‏ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) قَامَهً فَکَانَ یَقُولُ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) لِبِلَالٍ إِذَا دَخَلَ الْوَقْتُ یَا بِلَالُ اعْلُ فَوْقَ الْجِدَارِ وَ ارْفَعْ صَوْتَکَ بِالْأَذَانِ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ وَکَّلَ بِالْأَذَانِ رِیحاً تَرْفَعُهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَهَ إِذَا سَمِعُوا الْأَذَانَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالُوا هَذِهِ أَصْوَاتُ أُمَّهِ مُحَمَّدٍ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) بِتَوْحِیدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِأُمَّهِ مُحَمَّدٍ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) حَتَّى یَفْرُغُوا مِنْ تِلْکَ الصَّلَاهِ. (کافی  ج ‏۳  ص ۳۰۷)

بلندى دیوار مسجد رسول خدا (صلّى اللّه علیه و اله) به اندازه‌ی یک قامت انسان بود. هنگامی که وقت نماز فرا می‌رسید، آن حضرت به بلال می‌فرمود: اى بلال! بر بالاى دیوار برو و صداى خود را به اذان بلند کن؛ که خداوند بر اذان بادى گمارده است که آن را به سوى آسمان بالا برد. و آنگاه که فرشتگان صداى اذان را از اهل زمین می‌شنوند، می‌گویند: این صدای امّت محمّد (صلّى اللّه علیه و اله) به توحید و یگانگى خدای عزیز و بلندمرتبه است. پس براى امّت محمّد (صلّى اللّه علیه و اله) طلب آمرزش می‌کنند تا از آن نماز فارغ شوند.

 

۱۱-۴-  آموزش

وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَإِذَا فِی‏ الْمَسْجِدِ مَجْلِسَانِ‏ مَجْلِسٌ یَتَفَقَّهُونَ وَ مَجْلِسٌ یَدْعُونَ اللَّهَ وَ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ کِلَا الْمَجْلِسَیْنِ إِلَى خَیْرٍ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَدْعُونَ اللَّهَ وَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَتَعَلَّمُونَ وَ یُفَقِّهُونَ الْجَاهِلَ هَؤُلَاءِ أَفْضَلُ بِالتَّعْلِیمِ أُرْسِلْتُ ثُمَّ قَعَدَ مَعَهُمْ. (بحار الأنوار ج ‏۱ص ۱۹۸)

رسول خدا (که درود خداوند بر او و خاندانش باد) روزی بیرون آمدند و در مسجد دو مجلس را مشاهده کردند. یک مجلس مشغول تعلیم و یادگیرى بودند و یک مجلس خداوند را می‏‌خواندند و عبادت می‏‌کردند. پس فرمود: هر دو مجلس عمل خیر انجام می‌‏دهند. آنان خدا را می‏‌خوانند و اینان دانش فرا می‏‌گیرند و به دیگران می‌‏آموزند. این گروه با فضیلت‌تر است. من به یاد دادن و تعلیم مبعوث شده‏‌ام؛ سپس با همان گروه نشستند.

 

۱۲- کارهای ممنوع در مسجد

۱۲-۱- جُنُب و حائض

عَنْ زُرَارَهَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) قَالا قُلْنَا لَهُ‏ الْحَائِضُ‏ وَ الْجُنُبُ یَدْخُلَانِ الْمَسْجِدَ أَمْ لَا قَالَ الْحَائِضُ وَ الْجُنُبُ لَا یَدْخُلَانِ الْمَسْجِدَ إِلَّا مُجْتَازَیْنِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَقُولُ {وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّى‏ تَغْتَسِلُوا} (نساء/۴۳) وَ یَأْخُذَانِ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ لَا یَضَعَانِ فِیهِ شَیْئاً… (بحار الأنوار ج ‏۷۸ ص ۴۵)

زراره و محمد بن مسلم روایت کرده‌­اند: از امام باقر (علیه السلام) پرسیدیم: آیا حائض و جنب می­‌توانند وارد مسجد شوند یا خیر؟ امام فرمود: حائض و جنب اجازه وارد شدن به مسجد را ندارند، مگر به قصد گذر و عبور از آن باشد. همانا خداوند بزرگ و برتر فرموده است: {و [نیز] در حال جنابت [ وارد مسجد یا نماز نشوید] مگر اینکه رهگذر باشید تا غسل کنید. } و می‌­توانند چیزی را از مسجد بردارند، ولی نمی‌توانند چیزی را در آن بگذارند.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْجُنُبُ وَ الْحَائِضُ. . . وَ یَدْخُلَانِ‏ الْمَسْجِدَ مُجْتَازَیْنِ‏ وَ لَا یَقْعُدَانِ‏ فِیهِ وَ لَا یَقْرَبَانِ الْمَسْجِدَیْنِ الْحَرَمَیْن. ‏ (تهذیب الأخبار  ج‏۳   ص ۷۸)

جنب و حائض… و در عبور از مسجد منعی ندارد، ولی نمی‌توانند در آنجا بنشینند، و نیز نزدیک مسجد الحرام و مسجد النبی (صلی الله علیه و آله) نشوند. (یعنی از این دو مکان حتی حق عبور هم ندارند.)

 

۱۲-۲- غیبت کردن

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ الْجُلُوسُ‏ فِی‏ الْمَسْجِدِ انْتِظَارَ الصَّلَاهِ عِبَادَهٌ مَا لَمْ یُحْدِثْ، قِیلَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، وَ مَا یُحْدِثُ‏؟ قَالَ: الِاغْتِیَابَ. (کافی  ج ‏۴  ص ۸۲)

نشستن در مسجد و انتظار کشیدن براى رسیدن وقت نماز، عبادت است، تا زمانى که حَدَثى از انسان سر نزند. سؤال شد: حَدَث چیست؟ فرمود: غیبت.

 

۱۲-۳- گفتگو و همهمه کردن در آستانه نماز جماعت

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا أُقِیمَتِ الصَّلَاهُ حَرُمَ الْکَلَامُ عَلَى الْإِمَامِ وَ أَهْلِ الْمَسْجِدِ إِلَّا فِی تَقْدِیمِ إِمَام. ‏ (من لا یحضره الفقیه ج ‏۱ ص ۳۸۵)

هنگامی که نماز برپا می‌شود، سخن گفتن بر امام جماعت و اهل مسجد حرام می‌شود، مگر در تعیین پیش نماز.

 

ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) عَنِ‏ الرَّجُلِ‏ یَتَکَلَّمُ‏ فِی‏ الْإِقَامَهِ قَالَ نَعَمْ فَإِذَا قَالَ الْمُؤَذِّنُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاهُ فَقَدْ حَرُمَ الْکَلَامُ عَلَى أَهْلِ الْمَسْجِدِ إِلَّا أَنْ یَکُونُوا قَدِ اجْتَمَعُوا مِنْ شَتَّى وَ لَیْسَ لَهُمْ إِمَامٌ فَلَا بَأْسَ أَنْ یَقُولَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ تَقَدَّمْ یَا فُلَانُ. (وسائل الشیعه ج ‏۵ ص ۳۹۵)

ابن ابی عمیر: از امام صادق (علیه السلام ) از افرادی پرسیدم که در حال گفتن اقامه، سخن می‌گویند؟! حضرت فرمود: آری، پس هنگامی که موذن “قد قامت الصلاه” گفت، سخن گفتن بر اهل مسجد حرام می‌شود، مگر اینکه افراد مختلفی جمع شده باشند و امام جماعت نداشته باشند؛ در این صورت اشکال ندارد که برخی فردی دیگر را برای پیش نمازی مشخص کنند.

 

۱۲-۴- خوردنی‌هایِ بو دار

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) قَالَ: سُئِلَ‏ عَنْ‏ أَکْلِ‏ الثُّومِ‏ وَ الْبَصَلِ‏ وَ الْکُرَّاثِ‏ فَقَالَ: لَا بَأْسَ بِأَکْلِهِ نِیّاً وَ فِی الْقُدُورِ وَ لَا بَأْسَ بِأَنْ یُتَدَاوَى بِالثُّومِ وَ لَکِنْ إِذَا أَکَلَ ذَلِکَ أَحَدُکُمْ فَلَا یَخْرُجْ إِلَى الْمَسْجِدِ. (کافی ج ‏۶ ص ۳۷۵ )

ابو بصیر: درباره خوردن سیر و پیاز و تره از امام صادق علیه السلام پرسیدم؟

فرمود: اشکالی در خوردن خام و پخته‌ی آنها نیست و نیز مانعی ندارد که با سیر مداوا و معالجه کنند، ولی در این حالت به مسجد نباید رفت.

 

۱۳- مسجد و نماز

۱۳-۱- نماز جماعت

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ وَ مَنْ مَشَى إِلَى‏ مَسْجِدٍ یَطْلُبُ‏ فِیهِ‏ الْجَمَاعَهَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ سَبْعُونَ أَلْفَ حَسَنَهٍ وَ یُرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ مَاتَ وَ هُوَ عَلَى ذَلِکَ وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَعُودُونَهُ فِی قَبْرِهِ وَ یُبَشِّرُونَهُ وَ یُؤْنِسُونَهُ فِی وَحْدَتِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّى یُبْعَث‏. (من لا یحضره الفقیه  ج ‏۴  ص۱۷)

و هر که براى شرکت در نماز جماعت به مسجدى رود، براى هر قدمی که برمی‌دارد هفتاد هزار حسنه منظور شود و به همان اندازه درجاتش بالا رود و اگر در آن حال بمیرد، خدای عزیز و بلندمرتبه هفتاد هزار فرشته بگمارد که در قبرش به عیادت او روند و انیس تنهایى او باشند و تا زمانى که برانگیخته شود، برایش آمرزش طلبند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: صَلَاهُ الرَّجُلِ فِی مَنْزِلِهِ جَمَاعَهً تَعْدِلُ أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ صَلَاهً، وَ صَلَاهُ الرَّجُلِ‏ جَمَاعَهً فِی‏ الْمَسْجِدِ تَعْدِلُ‏ ثَمَانِیَ وَ أَرْبَعِینَ صَلَاهً مُضَاعَفَهً فِی الْمَسْجِدِ، وَ إِنَّ الرَّکْعَهَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَلْفُ رَکْعَهٍ فِی سِوَاهُ فِی الْمَسَاجِدِ، وَ إِنَّ الصَّلَاهَ فِی الْمَسْجِدِ فَرْداً بِأَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ صَلَاهً. . . (أمالی طوسی ص ۶۹۶)

نماز جماعتِ مرد در خانه‌اش با بیست و چهار رکعت نماز برابرى می‌کند؛ و نماز جماعت مرد در مسجد، دو برابر بوده و با چهل و هشت رکعت نماز برابرى می‌کند؛ و یک رکعت نماز در مسجد الحرام، برابر با هزار رکعت در مسجدهاى دیگر است؛ و نماز به تنهایى در مسجد، برابر با بیست و چهار رکعت است …

 

۱۳-۱- نماز تَحیّت

أَبِی‏ ذَرٍّ ‏: دَخَلْتُ‏ عَلَى‏ رَسُولِ‏ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) وَ هُوَ فِی الْمَسْجِدِ جَالِسٌ فَقَالَ: لِی یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ لِلْمَسْجِدِ تَحِیَّهً. قُلْتُ: وَ مَا تَحِیَّتُهُ؟ قَالَ: رَکْعَتَانِ تَرْکَعُهُمَا. . . (وسائل الشیعه  ج ‏۵  ص ۲۴۸)

أبوذر: روزى پیامبر خدا (صلى اللّٰه علیه و آله) در مسجد تنها نشسته بود که به محضرش شرفیاب شدم و چون خلوت بود، فرصت را غنیمت شمردم.

به من فرمود:اى ابوذر! حتما مسجد را حقّ‌ تحیّتى است.

عرض کردم: و آن چه باشد؟

فرمود: دو رکعت نماز بجا آورى. (آن دو رکعت نماز را بجا آوردم.)

 

۱۴- ترک مسجد

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ عِشْرُونَ‏ خَصْلَهً تُورِثُ‏ الْفَقْرَ. . . وَ تَعْجِیلُ الْخُرُوجِ مِنَ الْمَسْجِدِ.  (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص ۳۱۴)

بیست خصلت است که فقر می‌آورد … (یکی از آنها) عجله کردن در هنگام خارج شدن از مسجد …