آداب عقیقه

آداب عقیقه

 

چکیده:

آداب عقیقه به طور مفصل در احادیث پیشوایان معصوم (علیهم السلام) آمده است. ایشان برای فرزندان خود گاهی تعداد زیادی قربانی می‌کردند و گوشت آنها را در بین مردم تقسیم می کردند.قربانی کردن یا عقیقه برای انسان چه نوزاد باشد و چه بزرگسال، سنتی است، که در اسلام بر آن تاکید شده است و آن در حقیقت بیمه عمر  و سلامت بشمار می‌آید و نوعی صدقه است.

 

۱- معنی و مفهوم عقیقه

عقیقه به معنای موی است که نوزاد هنگام تولد دارد و چون در روز هفتم به طور معمول این مو را می‌تراشند و گوسفندی قربانی می‌کنند به آن حیوان عقیقه گویند و احتمال دارد از ریشه‌ی عَقَّ به معنای شکافتن گلوی حیوان باشد، از این رو به آن عقیقه گفتند. (بنگرید به مجمع البحرین)

 

۲- اهمیت عقیقه

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ الْمَوْلُودُ مُرْتَهَنٌ بِعَقِیقَتِهِ فَکَّهُ أَبَوَاهُ أَوْ تَرَکَاهُ. (کافی ج ۶ ص ۳۹)

آدمی‏زاده در گرو عقیقه است، خواه پدر و مادر، فرزند خود را از گِرو خارج کنند و یا نکنند.

 

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْعَقِیقَهُ لَازِمَهٌ لِمَنْ کَانَ غَنِیّاً وَ مَنْ کَانَ فَقِیراً إِذَا أَیْسَرَ فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَى ذَلِکَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ یَعُقَّ عَنْهُ ضَحَّى عَنْهُ فَقَدْ أَجْزَأَتْهُ الْأُضْحِیَّهُ وَ کُلُ‏ مَوْلُودٍ مُرْتَهَنٌ‏ بِعَقِیقَتِه. (بحار الأنوار ج ‏۱۰۱ ص ۱۰۷)

عقیقه بر هر کس که غنی باشد لازم است، و کسی که فقیر است، اگر توانست انجام دهد، و اگر نتوانست بر او لازم نیست، و کسی که برای فرزندش عقیقه نکند، باید به نیابت از او قربانی کند و قربانی به عنوان جایگزین عقیقه کفایت می‌کند، و هر نوزادی در گرو عقیقه‌اش است.

 

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْعَقِیقَهُ فِی‏ الْغُلَامِ‏ وَ الْجَارِیَهِ سَوَاءٌ. (کافی ج ‏۶ ص ۲۶)

عقیقه برای پسر و دختر (هر دو و بدون تفاوت آنها) انجام می‌شود.

 

کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَجَاءَهُ … فَقَالَ لَهُ: یَقُولُ لَکَ عَمُّکَ: إِنَّا طَلَبْنَا الْعَقِیقَهَ فَلَمْ‏ نَجِدْهَا فَمَا تَرَى‏ نَتَصَدَّقُ‏ بِثَمَنِهَا فَقَالَ: لَا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ إِطْعَامَ الطَّعَامِ وَ إِرَاقَهَ الدِّمَاءِ. (کافی ج ‏۶ ص ۲۴)

من در خدمت امام صادق (علیه السّلام) بودم که شخصى … آمد و گفت: عمویتان مى‌گوید: ما جستجو کردیم و گوسفند عقیقه پیدا نکردیم. نظر شما چیست‌؟ آیا مى‌توانیم قیمت آن را صدقه دهیم‌؟
فرمود: نه. خداوند عزیز و بلند مرتبه دوست دارد که مردم را خوراک بدهند و خون قربانى را بر زمین بریزند.

 

سَأَلْتُ الصَّادِقُ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) عَنْ مَوْلُودٍ یُولَدُ فَیَمُوتُ یَوْمَ السَّابِعِ هَلْ‏ یُعَقُ‏ عَنْهُ‏ قَالَ:‏ إِنْ‏ کَانَ‏ مَاتَ‏ قَبْلَ‏ الظُّهْرِ لَمْ یُعَقَّ عَنْهُ وَ إِنْ مَاتَ بَعْدَ الظُّهْرِ عُقَّ عَنْهُ. (کافی ج ‏۶ ص ۳۹)

از امام صادق که درود بر او باد پرسیدم: آیا براى نوزادى که در روز هفتم ولادت مى‌میرد باید عقیقه دهند؟
فرمود: اگر پیش از ظهر بمیرد، عقیقه نمى‌شود، و اگر بعد از ظهر بمیرد، عقیقه مى‌شود.

 

عَاصِمٍ الْکُوزِیِّ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَذْکُرُ عَنْ أَبِیه ‏أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) عَقَّ عَنِ الْحَسَنِ(عَلَیْهِ السَّلَامُ) بِکَبْشٍ وَ عَنِ الْحُسَیْنِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) بِکَبْشٍ وَ أَعْطَى الْقَابِلَهَ شَیْئاً وَ حَلَقَ رُءُوسَهُمَا یَوْمَ سَابِعِهِمَا وَ وَزَنَ شَعْرَهُمَا فَتَصَدَّقَ بِوَزْنِهِ‏ فِضَّهً قَالَ:‏ فَقُلْتُ‏ لَهُ:‏ یُؤْخَذُ الدَّمُ‏ فَیُلَطَّخُ‏ بِهِ‏ رَأْسُ‏ الصَّبِیِّ فَقَالَ: ذَاکَ شِرْکٌ فَقُلْتُ سُبْحَانَ اللَّهِ شِرْکٌ فَقَالَ: لَوْ لَمْ یَکُنْ ذَاکَ شِرْکاً فَإِنَّهُ کَانَ یُعْمَلُ فِی الْجَاهِلِیَّهِ وَ نُهِیَ عَنْهُ فِی الْإِسْلَامِ. (کافی ج ‏۶ ص ۳۲)

عاصم کوزی: از امام صادق (علیه السّلام) به نقل از پدرشان شنیدم: پیامبر خدا (صلّى اللّه علیه و آله) براى امام حسن (علیه السّلام) یک قوچ و براى امام حسین (علیه السّلام) نیز یک قوچ عقیقه کرد. سهمى از گوشت آن را براى قابله تقدیم کرد. در هفتمین روز تولّد آن دو نوزاد مبارک موى سر آنها را تراشید و معادل وزن آن نقره صدقه داد.
عاصم گوید: گفتم: مرسوم است که سر کودک را به خون عقیقه آغشته مى‌کنند. (آیا جایز است‌؟)
فرمود: این شرک است.
گفتم: سبحان اللّه! شرک است‌؟!
فرمود: چرا شرک نباشد؟ چرا که در دوران جاهلیت چنین چیزى مرسوم بود و در اسلام از چنین عملى نهى شده است.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْعَقِیقَهُ لَازِمَهٌ لِمَنْ کَانَ غَنِیّاً وَ مَنْ کَانَ فَقِیراً إِذَا أَیْسَرَ فَعَلَ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَى ذَلِکَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ‏ء . (کافی  ج۱۱ ص ۳۹۳)

بر فرد بی‌نیاز لازم است که عقیقه کند و کسی که نیازمند و فقیر است، اگر می‌تواند عقیقه کند، و اگر نمی‌تواند، چیزی بر او نیست.

 

مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ: وُلِدَ لِأَبِی جَعْفَرٍ غُلَامَانِ جَمِیعاً، فَأَمَرَ زَیْدَ بْنَ عَلِیٍّ أَنْ یَشْتَرِیَ لَهُ جَزُورَیْنِ لِلْعَقِیقَهِ وَ کَانَ زَمَنُ غَلَاءٍ، فَاشْتَرَى لَهُ وَاحِدَهً وَ عَسُرَتْ عَلَیْهِ الْأُخْرَى. فَقَالَ لِأَبِی جَعْفَرٍ(عَلَیْهِ السَّلَامُ) : قَدْ عَسُرَتْ عَلَیَّ الْأُخْرَى، فَتَصَدَّقْ بِثَمَنِهَا. فَقَالَ: لَا، اُطْلُبْهَا حَتَّى تَقْدِرَ عَلَیْهَا، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ إِهْرَاقَ الدِّمَاءِ وَ إِطْعَامَ الطَّعَامِ. (کافی ج ۶ ص ۲۵)

محمد بن مسلم می‌گوید: دو فرزند از امام باقر که درود بر او باد، با هم به دنیا آمدند. حضرت به برادرش زید بن على فرمود تا دو شتر براى عقیقه فرزندانش خریداری کند. چون دوره گرانى و کمیابى بود، زید یک شتر خرید، ولی شتر دیگری برای خرید پیدا نکرد. به حضرت گفت: شتر دیگری برای خرید پیدا نکردم. قیمتش را صدقه بدهید. حضرت فرمود: نه. جستجو کن تا پیدا کنى، چرا که خداوند عزیز و بلندمرتبه دوست دارد که خون عقیقه ریخته شود و گوشت آن اطعام گردد.

 

۳- دعای عقیقه

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَذْبَحَ الْعَقِیقَهَ قُلْ: {یا قَوْمِ‏ إِنِّی‏ بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ‏.} (انعام/۷۸) {إِنِّی‏ وَجَّهْتُ‏ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ‏.} (انعام/۷۹) { إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.} (انعام/۱۶۲) { لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ‏ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ.} (انعام/۱۶۳) اللَّهُمَّ مِنْکَ وَ إِلَیْکَ بِسْمِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ وَ یُسَمِّی الْمَوْلُودَ بِاسْمِهِ ثُمَّ یَذْبَحُ. (بحار الأنوار ج ‏۱۰۱ ص ۱۰۷)

چون خواهی عقیقه ذبح کنی، بگو: { اى قوم من! همانا من از آنچه براى خداوند شریک قرار مى‏دهید بیزارم.} {من از سر اخلاص روى خودرا به سوى کسى گرداندم که آسمان‏ها و زمین را پدید آورد و من از مشرکان نیستم.} { همانا نماز من و عبادات من و زندگى من و مرگ من براى خداوند، پروردگار جهانیان است.} { شریکى براى او نیست و به آن (روح تسلیم و خلوص و عبودیّت) مأمور شده‌‏ام و من نخستین مسلمان و تسلیم پرودرگارم‏.} ای خدای من! از تو و به سوی تو، به نام خداوند و خداوند بزرگ‌تر است. ای خدای من! از فلانی پسر فلان کس بپذیر. و به جای فلانی، نام فرزند گفته می‌شود. و آنگاه حیوان عقیقه را ذبح می کنند.

 

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَقَ‏ رَسُولُ‏ اللَّهِ‏ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ)‏ عَنِ‏ الْحَسَنِ‏ (عَلَیْهِ السَّلَامُ)‏ بِیَدِهِ‏ وَ قَالَ: بِسْمِ اللَّهِ عَقِیقَهٌ عَنِ الْحَسَنِ وَ قَالَ: اللَّهُمَّ عَظْمُهَا بِعَظْمِهِ وَ لَحْمُهَا بِلَحْمِهِ وَ دَمُهَا بِدَمِهِ وَ شَعْرُهَا بِشَعْرِهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا وِقَاءً لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ. (بحار الأنوار ج ‏۴۳ ص ۲۵۷)

پیغمبر خدا که درود خداوند بر او و خاندانش باد، با دست مبارک خود برای امام حسن که درود بر او باد، عقیقه کرد و این دعا را خواند: به نام خداوند این عقیقه از حسن است. و گفت: خدایا! استخوانش در برابر استخوان حسن و گوشتش در برابر گوشتش و خونش در برابر خونش و مویش به مویش، خدایا؛ این عقیقه را مایه حفظ محّمد و آل محمّد قرار بده

 

۴- زمان عقیقه

أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) عَنِ‏ الصَّبِیِ‏ الْمَوْلُودِ مَتَى یُذْبَحُ عَنْهُ وَ یُحْلَقُ رَأْسُهُ وَ یُتَصَدَّقُ بِوَزْنِ شَعْرِهِ وَ یُسَمَّى قَالَ کُلُّ ذَلِکَ فِی الْیَوْمِ السَّابِعِ. (کافی ج ‏۶ ص ۲۸)

ابی صباح کنانی: از امام صادق (علیه السّلام) سؤال کردم: چه هنگامى براى نوزاد، عقیقه داده مى‌شود، موى سرش تراشیده و در مقابل آن، صدقه داده مى‌شود و برایش نام نهاده مى‌شود؟ فرمود: همه‌ی اینها در هفتمین روز تولّد نوزاد است.

 

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَقَ‏ أَبُو طَالِبٍ‏ عَنْ‏ رَسُولِ‏ اللَّهِ‏ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ)‏ یَوْمَ‏ السَّابِعِ وَ دَعَا آلَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالُوا: مَا هَذِهِ فَقَالَ: هَذِهِ عَقِیقَهُ أَحْمَدَ. (بحار الأنوار ج ‏۱۵ ص ۲۴۸)

ابوطالب در هفتمین روز (تولد) پیامبر گوسفندی برای ایشان قربانی کرد و خاندان خود را دعوت کرد. آنان گفتند: این برای چیست؟ گفت: عقیقه‌ی احمد است.

 

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْغُلَامُ رَهْنٌ‏ بِسَابِعِهِ‏ بِکَبْشٍ‏ یُسَمَّى فِیهِ وَ یُعَقُّ عَنْهُ وَ قَالَ: إِنَّ فَاطِمَهَ (عَلَیْها سَلَامُ) حَلَقَتْ ابْنَیْهَا وَ تَصَدَّقَتْ بِوَزْنِ شَعْرِهِمَا فِضَّهً. (بحار الأنوار ج ‏۴۳ ص ۲۳۷)

در هفتمین روز تولد نوزاد، باید قوچی را برایش عقیقه کنند و نامی برای او برگزینند. امام فرمود: فاطمه (علیها سلام ) سر دو فرزندش را تراشید و معادل وزن موی آن نقره صدقه داد.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: إِذَا وُلِدَ لِأَحَدِکُمْ وَلَدٌ فَکَانَ یَوْمُ اَلسَّابِعِ فَلْیَعُقَّ عَنْهُ کَبْشاً وَ لْیُطْعِمِ اَلْقَابِلَهَ مِنَ اَلْعَقِیقَهِ اَلرِّجْلَ بِالْوَرِکِ وَ لْیُحَنِّکْهُ بِمَاءِ اَلْفُرَاتِ وَ لْیُؤَذِّنْ فِی أُذُنِهِ اَلْیُمْنَى وَ لْیُقِمْ فِی اَلْیُسْرَى وَ یُسَمِّیهِ یَوْمَ اَلسَّابِعِ وَ یُحْلَقُ رَأْسُهُ وَ یُوزَنُ شَعْرُهُ فَیُتَصَدَّقُ بِوَزْنِهِ فِضَّهً أَوْ ذَهَباً فَإِنَّ اَللَّهَ یُنْزِلُ اِسْمَهُ مِنَ اَلسَّمَاءِ. (بحار الانوار ج ۱۰۱ ص ۱۲۲)

هر گاه فرزندى براى شما متولد شود، در روز هفتم قوچى عقیقه کنید، و پاى آن را به قابله دهید، و کامش را با آب فرات بردارید، و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گویید، و براى او اسم نهید و سرش را بتراشید و هم وزن مویش نقره یا طلا صدقه دهید که خدا نامش را از آسمان نازل کند.

 

۵- عقیقه در پیری

عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ: قُلْتُ لَهُ إِنِّی‏ وَ اللَّهِ‏ مَا أَدْرِی‏ کَانَ‏ أَبِی‏ عَقَ‏ عَنِّی‏ أَمْ لَا فَأَمَرَنِی فَعَقَقْتُ عَنْ نَفْسِی وَ أَنَا شَیْخٌ. (بحار الأنوار ج ‏۱۰۱ص ۱۰۷)

عمر بن یزید (یکی از یاران امام صادق علیه السلام): به آن حضرت گفتم: به خدا قسم! من نمی دانم که آیا پدرم برایم عقیقه کرده است یا نه! پس به من امر فرمود تا برای خودم عقیقه کنم، در حالی که پیر بودم.

 

۶- مصرف عقیقه

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یُعْطَی الْقَابِلَهُ رُبُعَهَا فَإِنْ لَمْ تَکُنْ قَابِلَهً فَلِأُمِّهِ تُعْطِیهَا مَنْ شَاءَتْ وَ یُطْعَمُ مِنْهَا عَشَرَهٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِنْ زَادَ فَهُوَ أَفْضَلُ. (بحار الأنوار ج‏۱۰۱ ص ۱۲۱)

یک چهارم عقیقه باید به قابله داده شود، و اگر قابله نبود، به مادر کودک داده شود تا او به هر کس که خواهد بدهد، و نیز ده مسلمان از آن اطعام گردند، و اگر بیشتر اطعام شوند بهتر است.

 

الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تَأْکُلُ الْمَرْأَهُ مِنْ عَقِیقَهِ وَلَدِهَا وَ لَا بَأْسَ بِأَنْ تُعْطِیَهَا الْجَارَ الْمُحْتَاجَ مِنَ اللَّحْمِ‌. (کافی ج ۷ ص ۸۷)

مادر نوزاد نباید از گوشت عقیقه‌ی فرزندش میل کند و اگر سهم گوشت خود را به همسایه‌ی مستمند بدهد، ایرادى ندارد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَمّى رَسولُ اللّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) حَسَناً و حُسَیناً (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ) یَومَ سابِعِهِما وَ عَقَّ عَنهُما شاهً شاهً وَ بَعَثوا بِرِجلِ شاهٍ إلَى القابِلَهِ  وَ نَظَروا ما غَیرُهُ فَأَکَلوا مِنهُ وَ أهدَوا إلَى الجیرانِ. (کافی ج ۶ ص ۳۳)

پیامبر (صلى الله علیه و آله) ، حسن و حسین (علیهما السلام) را روز هفتم تولّدشان ، نام گذاری کرد و برای هر یک ، یک گوسفندْ عقیقه کرد و یک ران گوسفند براى قابله فرستاد . و بقیّه اش را نگاه داشت و پختند و از آن خوردند و به همسایگان هدیه دادند.

 

۷- یکسانی قربانی و عقیقه

سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ لَمْ یَعُقَّ عَنْ وَلَدِهِ حَتَّى کَبِرَ وَ کَانَ غُلَاماً شَابّاً أَوْ رَجُلًا قَدْ بَلَغَ؟ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا ضُحِّیَ عَنْهُ، أَوْ ضَحَّى الْوَلَدُ عَنْ نَفْسِهِ، فَقَدْ أَجْزَأَتْ عَنْهُ عَقِیقَتُهُ. (کافی  ج ۶ ص ۳۹)

از امام صادق سؤال شد: اگر کسى برای فرزند خود عقیقه نکرده باشد، تا هنگامى که نوجوانى غیربالغ و یا مردى بالغ شود، تکلیف عقیقه آن فرزند چه خواهد بود؟ حضرت فرمود: هر موقع به نام فرزندش قربانى کند، و یا خودِ فرزند به نام خودش قربانى کند، جاى عقیقه را خواهد گرفت.