آداب ذکر

آداب ذکر

 

چکیده

یاد خدا وظیفه‌ی بندگی است و آثار بسیاری هم به دنبال دارد که در آداب ذکر یادآوری شده است. یکی از آن آثار، آرامش روحی انسان است و آن در کنار تغذیه و ورزش، مثلث سلامت روزانه است.

 

1- معنی و مفهوم ذکر

راغب اصفهانى، در تبيين معناى «ذكر» در مقابل «نسيان» مى گويد :معناى ذكر، حالتى است براى نفس كه انسان به سبب آن، مى‌تواند آنچه را آموخته، در ذهن نگهدارد و از اين جهت، مانند «حفظ» است ؛ منتها حفظ به معناى به ياد سپارى است، و ذكر به معناى يادآورى.
معناى ديگر «ذكر»، حاضر كردن چيزى در دل يا آوردن آن به زبان است.

ذِکْر یادکردن چیزی یا کسی با قلب و زبان است و در محاورات مردم و اهل شرع همان یادکردن خدا است. واژه ذکر و مشتقات آن در حدود ۳۰۰ بار در قرآن به کار رفته که بیشتر آنها درباره یادکردن خدا و نعمت‌ها و آیات الهی و یادآوری آنها است. [ویکی شیعه]

 

2- اهمیت ذکر

اَللهُ تَعالی: رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاة. ِ(نور/37)

مردانی که تجارت و داد و ستد آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز باز نمی دارد . . .

 

اَللهُ تَعالی: فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا. (بقره/200)

چون مناسک (حجّ‌ خودتان) را به جاى آورديد، همچنان كه پدران خويش را ياد مى‌كرديد -حتى بيشتر از آن- خداى را ياد كنيد.

 

اَللهُ تَعالی: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا. (احزاب/41)

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! خدا را فراوان ياد كنيد.

 

قَالَ النَّبِيُّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) لِأَصْحَابِهِ: أَ لَا أُخْبِرُكُمْ‏ بِخَيْرِ أَعْمَالِكُمْ‏ وَ أَذْكَاهَا عِنْدَ مَلِيكِكُمْ وَ أَرْفَعِهَا فِي دَرَجَاتِكُمْ وَ خَيْرٍ لَكُمْ مِنَ الدِّينَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ خَيْرٍ لَكُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّكُمْ فَتَقْتُلُونَهُمْ وَ يَقْتُلُونَكُمْ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ذِكْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَثِيراً. (بحار الأنوار ج ‏90 ص 157)

آیا به شما از بهترین اعمالتان خبر ندهم که از همه اعمالتان بلند پایه‌تر و نزد پروردگارتان، پاکیزه‌تر و برایتان، از (انفاق) دِرهم و دینار بهتر است و از اینکه با دشمنتان روبرو شوید و بکُشید و کشته شوید، با ارزش‌تر است؟ گفتند: بله! فرمود: بسیار یاد‌کردنِ خداوند عزیز و بلند‌مرتبه.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَفِيضُوا فِي ذِكْرِ اللَّهِ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الذِّكْر. (نهج البلاغه خطبه 110)

خدا را ياد كنيد و بدان شتابيد، كه بهترين يادهاست.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَهْلُ الذِّكْرِ أَهْلُ اللَّهِ وَ حَامَّتُه‏. (غرر الحکم ص ۷۸)

اهل ذكر يادآورى، اهل خدا و خواصّ اويند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ ذَكَرَه‏. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

هر كه خدا را ياد كند ، خدا نيز او را ياد كند. (يعنى نظر لطف و مرحمت به او كند.)

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: عَوِّدْ نَفْسَكَ الِاسْتِهْتَارَ بِالذِّكْرِ وَ الِاسْتِغْفَارِ فَإِنَّهُ يَمْحُو عَنْكَ الْحَوْبَةَ وَ يُعَظِّمُ لَكَ الْمَثُوبَة. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

عادت بده نفس خود را به حريص بودن به ذكر خدا و طلب آمرزش! همانا كه اين تو را گناه محو می كند، و ثواب را براى تو عظيم می‌كند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اشْحَنِ الْخَلْوَةَ بِالذِّكْرِ وَ اصْحَبِ النِّعَمَ بِالشُّكْر. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

خلوت خود را به ياد خدا پر گردان، و نعمت‌ها را با شكر همراه گردان.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِذَا رَأَيْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يُؤْنِسُكَ بِذِكْرِهِ فَقَدْ أَحَبَّك. ‏ (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

هرگاه خداى سبحان را ببينى كه انس و آرام میدهد تو را به ذكر خود، پس  همانا تو را دوست داشته است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَأَكْثَرُ النَّاسِ لَهُ ذِكْراً وَ أَدْوَمُهُمْ لَهُ شُكْراً وَ أَعْظَمُهُمْ عَلَى بَلَائِهِ صَبْراً. (تصنيف غرر الحكم ص 188)

اولیای خدا کسانی هستند که بیشتر از همه، به یاد خدا و همیشه شکرگزار او هستند و بر بلای او صبر عظیم دارند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ذِكْرُ اللَّهِ سَجِيَّةُ كُلِّ مُحْسِنٍ وَ شِيمَةُ كُلِّ مُؤْمِنٍ. (تصنيف غرر الحكم ص 188)

یاد خدا، خوی هر نیکوکار و خصلت هر مومن است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ذِكْرُ اللَّهِ طَارِدُ اللَّأْوَاءِ وَ الْبُؤْسِ. (تصنيف غرر الحكم ص 188)

ياد خدا، دور كننده‌ی سختى و بدحالى است.

 

3- انواع ذکر

3-1-  ذکر زبانی

اَللهُ تَعالی: يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ. (بقره/40)

اى فرزندان اسرائيل! به ياد آريد نعمت‌هايم را كه بر شما ارزانى داشتم .

 

3-2- ذکر قلبی

اَللهُ تَعالی:… يَا أَحْمَدُ إِنَّ أَهْلَ الْخَيْرِ وَ أَهْلَ الْآخِرَةِ… تَنَامُ أَعْيُنُهُمْ وَ لَا تَنَامُ‏ قُلُوبُهُمْ‏ أَعْيُنُهُمْ‏ بَاكِيَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ ذَاكِرَةٌ إِذَا كُتِبَ النَّاسُ مِنَ الْغَافِلِينَ كُتِبُوا مِنَ الذَّاكِرِينَ… (بحار الأنوار ج ‏74 ص 24)

ای احمد! اهل خیر و آخرت،…چشمانشان می‌خوابد، اما دل‌هایشان بیدار است؛ چشمانشان گریان و دل‌هایشان به یاد من است؛ هنگامی که مردم از جمله غافلان نوشته شوند، آنان از ذاکران محسوب می‌گردند…

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ نَبِّهْ‏ بِالذِّكْرِ قَلْبَكَ‏ وَ جَافِ عَنِ النَّوْمِ جَنْبَكَ وَ اتَّقِ اللَّهَ رَبَّك‏. (مجموعه ورام ج ‏۲ ص ۱۱۷)

دلت را با یاد (خدا) بیدار بدار، و پهلویت را از (بستر) خواب دور گردان، و از پروردگارت، خدای یگانه، پروا داشته باش.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَن أطاعَ اللّهَ فَقَد ذَكَرَ اللّهَ، و إن قَلَّت صَلاتُهُ و صِيامُهُ و تِلاوَتُهُ. و مَن عَصَى اللّهَ فَقَد نَسِيَ اللّهَ، و إن كَثُرَت صَلاتُهُ و صِيامُهُ و تِلاوَتُهُ لِلقُرآنِ . (بحار الأنوار  ج ‏90 ص 156)
كسى كه از خدا اطاعت كند، در واقع او را ياد كرده است، هر چند نماز و روزه و قرآن خواندنش اندك باشد. و كسى كه خدا را نافرمانى كند، در واقع، خدا را فراموش كرده است، هر چند نماز و روزه و تلاوت قرآنش بسيار باشد.

 

3-3- ذکر عملی

اَللهُ تَعالی: الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ. . . (آل عمران/191)

آنان که همواره خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند. . .

 

اَللهُ تَعالی: وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ. (اعراف/205)

و پروردگارت را در دل خود، بامدادان و شامگاهان از روی فروتنی و زاری و بیم و ترس به صدایی آرام و آهسته یاد کن و [نسبت به ذکر خدا] از بی خبران مباش.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الذِّكْرُ ذِكْرَانِ ذِكْرُ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ ذِكْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَيْكَ فَيَكُونُ‏ حَاجِزا. (کافی ج ۲ ص ۹۰)

ذكر بر دو گونه است: ذكر خداى عزیز و بلند مرتبه هنگام مصيبت، و بهتر از آن ياد خدا در آنچه بر تو حرام كرده است، تا مانع تو از ارتکاب به حرام شود.

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مِنْ أَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ‏ عَلَى خَلْقِهِ ذِكْرُ اللَّهِ كَثِيراً ثُمَّ قَالَ لَا أَعْنِي «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ» وَ إِنْ كَانَ‏ مِنْهُ‏ وَ لَكِنْ ذِكْرَ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ وَ حَرَّمَ فَإِنْ كَانَ طَاعَةً عَمِلَ بِهَا وَ إِنْ كَانَ مَعْصِيَةً تَرَكَهَا. (كافی ج ‏۲ ص ۸۰)

سخت‏‌ترین چيزى كه خدا بر خلقش واجب ساخته، ذكر بسيار خداست. مقصودم گفتن‏ «سبحان اللَّه و الحمد اللَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر» نيست؛ اگر چه اين هم از جمله ذكر است، بلكه مقصود ياد آوردن خداست در آنچه حلال و حرام فرموده، كه اگر طاعت خداست، عمل كند و اگر معصیت است، ترك کند.

 

3-4- ذکر اهل بیت علیهم السلام

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ ذِكْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَةٌ وَ ذِكْرِي عِبَادَةٌ وَ ذِكْرُ عَلِيٍّ عِبَادَةٌ وَ ذِكْرُ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ عِبَادَةٌ. (بحار ج ۹۱ ص ۶۹)

خداوند عزیز و بلند‌مرتبه را یاد کردن عبادت است، مرا یاد کردن عبادت است، علی را یاد کردن عبادت است و امامانِ از نسل او را یاد کردن، (نیز) عبادت است.

 

3-5- ذکر خَفی

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ فِي السِّرِّ فَقَدْ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ عَلَانِيَةً وَ لَا يَذْكُرُونَهُ فِي السِّرِّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏:{ يُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلا. }(نساء/۱۴۲). (بحار ج ‏۹۰ ص ۱۶۰)

کسی که خدا را در نهان یاد کند، همانا خدا را بسیار یاد کرده است. همانا منافقین، خدا را آشکارا یاد می کنند و در نهان ذکر نمی‌کنند. خدای متعال فرموده است: {با مردم ریا می‌کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی‌کنند.}

 

4- منشاء ذکر

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الذِّكْرُ لَيْسَ‏ مِنْ‏ مَرَاسِمِ‏ اللِّسَانِ‏ وَ لَا مِنْ‏ مَنَاسِمِ‏ الْفِكْرِ وَ لَكِنَّهُ‏ أَوَّلٌ‏ مِنَ‏ الْمَذْكُورِ وَ ثَانٍ مِنَ الذَّاكِرِ. (تصنيف غرر الحكم  ص 188)

ياد خدا، نه كار زبان است و نه راه و رسم انديشه، بلكه نقطه آغاز آن،[خداوندِ ] ياد شده است و در مرتبه دوم، [شخصِ] ياد كننده جاى دارد.

 

5- آثار ذکر

اَللهُ تَعالی: فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ. (بقره/152)

پس مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم! مرا سپاس گوييد و ناسپاسى من مكنيد!

 

اَللهُ تَعالی: وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ. (آل عمران/135)

و آنان كه چون كار زشتى كنند، يا بر خود ستم روا دارند، خدا را به ياد مى‌آورند و براى گناهانشان آمرزش مى‌خواهند.

 

اَللهُ تَعالی: الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. (رعد/28)

آنان كه ايمان آورده‌اند و دل‌هايشان به ياد خدا آرامش مى‌يابد. آگاه باشيد كه دل‌ها به ياد خدا آرامش مى‌يابد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اشْحَنِ الْخَلْوَةَ بِالذِّكْرِ وَ اصْحَبِ النِّعَمَ بِالشُّكْر. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

پُر گردان خلوت را به ياد خدا، و همراه گردان نعمت‌ها را با شكر(خدا).

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: خَيْرُ مَا اسْتُنْجِحَتْ بِهِ الْأُمُورُ ذِكْرُ اللَّهِ سُبْحَانَه‏. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

بهترین چیزی که با آن نیازها را برآورده می‌سازی، یاد خداوند منزه و پاک است.

 

5-1- ترس از خدا

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ تَقِيَّةَ ذِي لُبٍّ . . . أَوْجَفَ الذِّكْرُ بِلِسَانِهِ . . . (نهج البلاغه خطبه ۸۳)

از خدا چون خردمندان بترسيد كه . . . نام خدا زبانش را همواره به حركت در آورده است . . .

 

5-2- اصلاح قلب

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَصْلُ صَلَاحِ الْقَلْبِ اشْتِغَالُهُ بِذِكْرِ اللَّه‏. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

اصل پاکی دل، مشغول داشتن آن به ياد خدا است.

 

5-3- دوستی خدا

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِذَا رَأَيْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يُؤْنِسُكَ بِذِكْرِهِ فَقَدْ أَحَبَّك‏. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

هر گاه که دیدى خداوند پاک تو را با یاد خود همدم كرده است، بی‌گمان دوستت دارد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ‏ ذَكَرَ اللَّهَ‏ كَثِيراً كُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ. (كافی ج ‏۲ ص ۵۰۰)

هر کس، خداى عزیز و بلند مرتبه را بسيار یاد كند، خداوند او را دوست دارد، و هر كه خدا را بسيار یاد كند، براى او دو برائت (پاکی) نوشته شود: يكى برائت از دوزخ، و ديگرى برائت از نفاق.

 

5-4- نزول رحمت

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: بِذِكْرِ اللَّهِ تُسْتَنْزَلُ الرَّحْمَة. (تصنيف غرر الحكم ص۱۸۸)

به ياد خدا بودن، رحمت (خدا)‏ را فرود مى‌‏آورد.

 

5-5- نور و هدایت

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الذِّكْرُ نُورٌ وَ رُشْدٌ . (تصنيف غرر الحكم ص 189)

ياد خدا، نور و هدايت است .

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ذِكْرُ اللَّهِ نُورُ الْإِيمَانِ. (تصنيف غرر الحكم  ص 189)

ياد خدا، نور ايمان است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ذِكْرُ اللَّهِ يُنِيرُ الْبَصَائِرَ. (تصنيف غرر الحكم  ص 189)

ياد خدا، بصيرت‌ها را روشن مى‏‌گرداند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: لَا هِدَايَةَ كَالذِّكْرِ. (تصنيف غرر الحكم  ص 189)

هیچ هدایتی همچون یاد(خدا) نیست.

 

5-6- پاکیزگی

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنِ اشْتَغَلَ بِذِكْرِ اللَّهِ طَيَّبَ اللَّهُ ذِكْرَه. ‏(تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

هر كه به ياد خدا مشغول گردد، خدا ياد او را نيكو گرداند.

 

5-7- ایمنی از شیطان

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ذِكْرُ اللَّهِ رَأْسُ مَالِ كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ رِبْحُهُ السَّلَامَةُ مِنَ الشَّيْطَان. ‏(تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

ياد خدا، سرمايه‌ی هر مؤمنى است، و سود آن، سلامتى از شيطان است.

 

5-8- درمان بیماری ها

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ذِكْرُ اللَّهِ دَوَاءُ أَعْلَالِ النُّفُوس‏. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

ياد خدا، دواى بيماريی‌هاى جان‌ها است.

 

5-9- رهایی از فقر

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ذِكْرُ اللَّهِ طَارِدُ اللَّأْوَاءِ وَ الْبُؤْس‏. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۸)

ياد خدا، دور كننده‌ی سختى و شدّت حاجت است.

 

5-10- نگهداری از مرگ بد

أَبِي بَصِيرٍ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) عَنْ‏ مِيتَةِ الْمُؤْمِنِ‏ قَالَ يَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِكُلِّ مِيتَةٍ يَمُوتُ غَرَقاً وَ يَمُوتُ بِالْهَدْمِ وَ يُبْتَلَى بِالسَّبُعِ وَ يَمُوتُ بِالصَّاعِقَةِ وَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏. (بحار الأنوار ج ‏56 ص 385)

ابو بصیر: از حضرت صادق (علیه السلام) پرسيدم: انسان مؤمن، با چه مرگى مواجه مى‏‌شود؟ حضرت فرمود: مؤمن، با هر گونه مرگى مواجه مى‌‏شود: در آب غرق مى‏‌شود. زير آوار مى‏‌رود. به كام درندگان مى‏‌رود. گرفتار صاعقه مى‏‌گردد؛ اما صاعقه به كسى كه در ياد خدای عزیز و بلند مرتبه باشد، آسيب نمى‌‏رساند.

 

6- مظاهر ذکر

6-1- قرآن کریم

اَللهُ تَعالی: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ. (حجر/9)

همانا ما قرآن را نازل کردیم، و یقیناً ما نگهبان آن هستیم.

 

6-2- نماز

اَللهُ تَعالی: وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي. (طه/14)

و نماز را برای یاد من برپا دار.

 

7- مداومت بر ذکر

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مُدَاوَمَةُ الذِّكْرِ قُوتُ الْأَرْوَاحِ وَ مِفْتَاح‏ الصَّلَاح‏. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۹)

استمرار یاد خداوند، غذای جان‌ها و کلید صلاح وشایستگی است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: دَوَامُ الذِّكْرِ يُنِيرُ الْقَلْبَ وَ الْفِكْر. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۹)

پیوسته ياد خدا بودن، دل و فكر را روشن می‌كند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: لِسَانُ الْبَرِّ مُسْتَهْتِرٌ بِدَوَامِ الذِّكْر. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۸۹)

زبان نيكو كار، همواره مشتاق و مشغول به ذکر خداست.

 

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فِي قَوْلِهِ‏ { اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً .} (احزاب/۴۱)  قَالَ إِذَا ذَكَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ‏ فِي الْيَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ كَانَ ذَلِكَ كَثِيراً. (بحار الأنوار ج ‏90 ص 160)

سخن امام صادق (علیه السلام) درباره فرمایش خداوند : {خدا را فراوان ياد كنيد.}، چنین است: هرگاه بنده صد مرتبه در روز خداوند را یاد کند، زیادِ زیاد یاد کرده است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ عَلَيْكَ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ ذِكْرِ اللَّهِ كَثِيراً فَإِنَّهُ ذِكْرٌ لَكَ فِي السَّمَاءِ وَ نُورلَكَ فِي الْأَرْضِ. ‏ (خصال ج ‏۲ ص۵۲۵)

بر تو باد تلاوت قرآن و بسيار بسيار ياد خداوند را داشتن! زيرا كه آن باعث ياد تو در آسمان و نور تو در زمين خواهد بود.

 

8- عدم محدودیت ذکر

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ‏ شَيْ‏ءٍ إِلَّا وَ لَهُ‏ حَدٌّ يَنْتَهِي‏ إِلَيْهِ فَرَضَ اللَّهُ الْفَرَائِضَ فَمَنْ أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُنَّ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَمَنْ صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ وَ الْحَجُّ فَمَنْ حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ إِلَّا الذِّكْرَ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يَرْضَ فِيهِ بِالْقَلِيلِ وَ لَمْ يَجْعَلْ لَهُ حَدّاً يَنْتَهِي إِلَيْهِ ثُمَّ تَلَا { يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا. } (أحزاب/41 _ 42) فَلَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ حَدّاً يَنْتَهِي إِلَيْهِ. (بحار الأنوار ج ‏90 ص 161)

همه تکالیف حدی دارند که به آن منتهی می‌شوند و پایان می‌پذیرند، جز ذکر خدای که حدی ندارد تا به آن منتهی شود. خدای تعالی تکالیفی را واجب کرد، هر کس واجبات را ادا کرد، حد و مرزش همان ادای آن واجب است. (مثلا) روزه ماه رمضان را واجب کرد، هر کس روزه بگیرد مرزش همان است. و حج از واجبات است؛ هر کس حج بجا آورد، حدش همان است؛ جز ذکر خدای که حق تعالی به کم آن قانع نگردیده و حدی برای آن قایل نشده است و فرمود: {ای کسانی که ایمان آورده‌اید بسیار خدای را یاد کنید و صبح و شام وی را تسبیح کنید. } بنابراین خداوند مرزی برای ذکر قرار نداده است که بعد از آن مرز، ذکر مطلوب نباشد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ:  وَ كَانَ أَبِي كَثِيرَ الذِّكْرِ لَقَدْ كُنْتُ أَمْشِي مَعَهُ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللَّهَ وَ آكُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللَّهَ وَ لَوْ كَانَ يُحَدِّثُ لِقَوْمٍ مَا يَشْغَلُهُ ذَلِكَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ كُنْتُ أَرَى لِسَانَهُ لَاصِقاً بِحَنَكِهِ يَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ كَانَ يَجْمَعُنَا فَيَأْمُرُنَا بِالذِّكْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ كَانَ يَأْمُرُ بِالْقِرَاءَةِ مَنْ كَانَ يَقْرَأُ مِنَّا وَ مَنْ كَانَ لَا يَقْرَأُ مِنَّا أَمَرَهُ بِالذِّكْرِ. (بحار الأنوار ج ‏90 ص 161)

فرمود: پدرم زیاد یاد خدا می‌کرد. من با او راه می‌رفتم و او یاد خدا می‌کرد و با او غذا می‌خوردم، او یاد خدا می‌کرد و اگر هم با مردم سخن می‌گفت، همراهی با ایشان او را از ذکر خدای باز نمی‌داشت و می‌دانم که زبانش به کام چسبیده بود و می‌فرمود: لا اله الا اللَّه و ما را جمع می‌کرد و به ما امر می‌کرد که ذکر خدا کنید؛ تا آن که آفتاب طلوع می‌کرد و هر کس از خانواده ما که می‌توانست قرآن بخواند، او را امر می‌کرد که قرآن بخواند، و هر کس که نمی‌توانست، به او امر می‌کردکه ذکر بگوید…

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: لَا تَدَعْ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي تِلْكَ الْحَالِ لِأَنَّ ذِكْرَ اللَّهِ حَسَنٌ عَلَى كُلِّ حَالٍ‏. (بحار الأنوار ج ‏۸۱ ص۱۷۵)

در اين حال ذكر خداى عزیز و بلند مرتبه را ترك مكن، زيرا ذكر خدا در هر حال پسنديده و خوب است.

 

9- آثار ترک ذکر

اَللهُ تَعالی: و َمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى. (طه/124)

و هر كس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت، زندگى تنگ [و سختى‌] خواهد داشت، و روز رستاخيز او را نابينا محشور مى‌كنيم.

 

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ {وَ مَنْ‏ أَعْرَضَ‏ عَنْ‏ ذِكْرِي‏ فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً. } (طه/124) قَالَ يَعْنِي بِهِ وَلَايَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ). (بحار الأنوار ج ‏۲۴ ص ۳۴۹)

حضرت صادق عليه السّلام در باره آيه: { و هر كس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت، زندگى سختى‌ خواهد داشت. }، فرمود: منظور از ذكر، ولايت امير المؤمنين (عليه السّلام) است. . .

 

10- موانع ذکر

10-1- ثروت و فرزندان و مردم

اَللهُ تَعالی: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَ لَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ. (منافقون/9)

ای مؤمنان! مبادا اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل کنند، و آنان که [به خاطر مال و فرزند از یاد خدا] غافل می‌شوند، زیانکارند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنِ‏ اشْتَغَلَ‏ بِذِكْرِ النَّاسِ‏ قَطَعَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَنْ ذِكْرِه‏. (تصنيف غرر الحكم  ص ۱۹۰)

هر كه به ياد مردم مشغول گردد، خداىِ منزّه او را از ياد خود ببرد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: لَيْسَ فِي الْجَوَارِحِ أَقَلُّ شُكْراً مِنَ الْعَيْنِ فَلَا تُعْطُوهَا سُؤْلَهَا فَتَشْغَلَكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّه‏. (تصنيف غرر الحكم  ص ۱۹۰)

در ميانه اعضای بدن، ناسپاس‌تر از چشم به لحاظ شُكر وجود ندارد. پس، خواسته‏‌هایش را برآورده مسازید، که شما را از یاد خدا باز می‌دارد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: لَيْسَ فِي الْمَعَاصِي أَشَدُّ مِنِ اتِّبَاعِ الشَّهْوَةِ فَلَا تُطِيعُوهَا فَيَشْغَلَكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّه. (تصنيف غرر الحكم ص ۱۹۰)

‏ در بین گناهان سخت‌‏تر از پيروى شهوت نيست؛ پس شهوت را فرمانبردارى مكنيد که شما را از یاد خدا باز می‌دارد.

 

10-2- سستی  در ذکر خداوند

اَللهُ تَعالی: اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوكَ بِآيَاتِي وَ لَا تَنِيَا فِي ذِكْرِي. (طه42)

تو و برادرت معجزه‌هاى مرا [براى مردم‌] ببريد و در يادكردن من سستى مكنيد.

 

10-3- شیطان

اَللهُ تَعالی: إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ. (مائده/91)

همانا شيطان مى‌خواهد با شراب و قمار، ميان شما دشمنى و كينه ايجاد كند و شما را از ياد خدا باز دارد.

 

اَللهُ تَعالی: اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ. ( مجادله/19)

شیطان بر آنان چیره و مسلط شده و یاد خدا را از خاطرشان برده است.