آداب ذکر

« آداب ذکر، گفتن و یاد کردن در ذهن و قلب و بر زبان جاری کردن واژه می باشد. معمولا ذکر، برای به یاد خدا بودن است. »

 

 

۱- معنی و مفهوم ذکر

راغب اصفهانى، در تبیین معناى «ذکر» در مقابل «نسیان» مى گوید :معناى ذکر، حالتى است براى نفس که انسان به سبب آن، مى‌تواند آنچه را آموخته، در ذهن نگهدارد و از این جهت، مانند «حفظ» است ؛ منتها حفظ به معناى به یاد سپارى است، و ذکر به معناى یادآورى.
معناى دیگر «ذکر»، حاضر کردن چیزى در دل یا آوردن آن به زبان است.

ذِکْر یادکردن چیزی یا کسی با قلب و زبان است و در محاورات مردم و اهل شرع همان یادکردن خدا است. واژه ذکر و مشتقات آن در حدود ۳۰۰ بار در قرآن به کار رفته که بیشتر آنها درباره یادکردن خدا و نعمت‌ها و آیات الهی و یادآوری آنها است و در برخی از آیات نیز ذکر به معنای یادکردن غیرخدا استفاده شده است. [ویکی شیعه]

 

۲- اهمیت ذکر

اَللهُ تَعالی: رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاه. ِ(نور/۳۷)

مردانی که تجارت و داد و ستد آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز باز نمی دارد . . .

 

اَللهُ تَعالی: فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا. (بقره/۲۰۰)

چون مناسک (حجّ‌ خودتان) را به جاى آوردید، همچنان که پدران خویش را یاد مى‌کردید -حتى بیشتر از آن- خداى را یاد کنید.

 

اَللهُ تَعالی: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا. (احزاب/۴۱)

اى کسانى که ایمان آورده‌اید! خدا را فراوان یاد کنید.

 

قَالَ النَّبِیُّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) لِأَصْحَابِهِ: أَ لَا أُخْبِرُکُمْ‏ بِخَیْرِ أَعْمَالِکُمْ‏ وَ أَذْکَاهَا عِنْدَ مَلِیکِکُمْ وَ أَرْفَعِهَا فِی دَرَجَاتِکُمْ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّکُمْ فَتَقْتُلُونَهُمْ وَ یَقْتُلُونَکُمْ قَالُوا بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَثِیراً. (بحار الأنوار ج ‏۹۰ ص ۱۵۷)

آیا به شما از بهترین اعمالتان خبر ندهم که از همه اعمالتان بلند پایه‌تر و نزد پروردگارتان، پاکیزه‌تر و برایتان، از (انفاق) دِرهم و دینار بهتر است و از اینکه با دشمنتان روبرو شوید و بکُشید و کشته شوید، با ارزش‌تر است؟ گفتند: بله! فرمود: بسیار یاد‌کردنِ خداوند عزیز و بلند‌مرتبه.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَفِیضُوا فِی ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الذِّکْر. (نهج البلاغه خطبه ۱۱۰)

خدا را یاد کنید و بدان شتابید، که بهترین یادهاست.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَهْلُ الذِّکْرِ أَهْلُ اللَّهِ وَ حَامَّتُه‏. (غرر الحکم ص ۷۸)

اهل ذکر یادآورى، اهل خدا و خواصّ اویند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ ذَکَرَه‏. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

هر که خدا را یاد کند ، خدا نیز او را یاد کند. (یعنى نظر لطف و مرحمت به او کند.)

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَوِّدْ نَفْسَکَ الِاسْتِهْتَارَ بِالذِّکْرِ وَ الِاسْتِغْفَارِ فَإِنَّهُ یَمْحُو عَنْکَ الْحَوْبَهَ وَ یُعَظِّمُ لَکَ الْمَثُوبَه. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

عادت بده نفس خود را به حریص بودن به ذکر خدا و طلب آمرزش! همانا که این تو را گناه محو می کند، و ثواب را براى تو عظیم می‌کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اشْحَنِ الْخَلْوَهَ بِالذِّکْرِ وَ اصْحَبِ النِّعَمَ بِالشُّکْر. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

خلوت خود را به یاد خدا پر گردان، و نعمت‌ها را با شکر همراه گردان.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا رَأَیْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یُؤْنِسُکَ بِذِکْرِهِ فَقَدْ أَحَبَّک. ‏ (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

هرگاه خداى سبحان را ببینى که انس و آرام میدهد تو را به ذکر خود، پس  همانا تو را دوست داشته است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لَأَکْثَرُ النَّاسِ لَهُ ذِکْراً وَ أَدْوَمُهُمْ لَهُ شُکْراً وَ أَعْظَمُهُمْ عَلَى بَلَائِهِ صَبْراً. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

اولیای خدا کسانی هستند که بیشتر از همه، به یاد خدا و همیشه شکرگزار او هستند و بر بلای او صبر عظیم دارند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ذِکْرُ اللَّهِ سَجِیَّهُ کُلِّ مُحْسِنٍ وَ شِیمَهُ کُلِّ مُؤْمِنٍ. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

یاد خدا، خوی هر نیکوکار و خصلت هر مومن است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ذِکْرُ اللَّهِ طَارِدُ اللَّأْوَاءِ وَ الْبُؤْسِ. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

یاد خدا، دور کننده‌ی سختى و بدحالى است.

 

۳- انواع ذکر

۳-۱-  ذکر زبانی

اَللهُ تَعالی: یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ. (بقره/۴۰)

اى فرزندان اسرائیل! به یاد آرید نعمت‌هایم را که بر شما ارزانى داشتم .

 

۳-۲- ذکر قلبی

اَللهُ تَعالی:… یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَهْلَ الْخَیْرِ وَ أَهْلَ الْآخِرَهِ… تَنَامُ أَعْیُنُهُمْ وَ لَا تَنَامُ‏ قُلُوبُهُمْ‏ أَعْیُنُهُمْ‏ بَاکِیَهٌ وَ قُلُوبُهُمْ ذَاکِرَهٌ إِذَا کُتِبَ النَّاسُ مِنَ الْغَافِلِینَ کُتِبُوا مِنَ الذَّاکِرِینَ… (بحار الأنوار ج ‏۷۴ ص ۲۴)

ای احمد! اهل خیر و آخرت،…چشمانشان می‌خوابد، اما دل‌هایشان بیدار است؛ چشمانشان گریان و دل‌هایشان به یاد من است؛ هنگامی که مردم از جمله غافلان نوشته شوند، آنان از ذاکران محسوب می‌گردند…

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ نَبِّهْ‏ بِالذِّکْرِ قَلْبَکَ‏ وَ جَافِ عَنِ النَّوْمِ جَنْبَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ رَبَّک‏. (مجموعه ورام ج ‏۲ ص ۱۱۷)

دلت را با یاد (خدا) بیدار بدار، و پهلویت را از (بستر) خواب دور گردان، و از پروردگارت، خدای یگانه، پروا داشته باش.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَن أطاعَ اللّهَ فَقَد ذَکَرَ اللّهَ، و إن قَلَّت صَلاتُهُ و صِیامُهُ و تِلاوَتُهُ. و مَن عَصَى اللّهَ فَقَد نَسِیَ اللّهَ، و إن کَثُرَت صَلاتُهُ و صِیامُهُ و تِلاوَتُهُ لِلقُرآنِ . (بحار الأنوار  ج ‏۹۰ ص ۱۵۶)
کسى که از خدا اطاعت کند، در واقع او را یاد کرده است، هر چند نماز و روزه و قرآن خواندنش اندک باشد. و کسى که خدا را نافرمانى کند، در واقع، خدا را فراموش کرده است، هر چند نماز و روزه و تلاوت قرآنش بسیار باشد.

 

۳-۳- ذکر عملی

اَللهُ تَعالی: الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ. . . (آل عمران/۱۹۱)

آنان که همواره خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند. . .

 

اَللهُ تَعالی: وَاذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعًا وَخِیفَهً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ. (اعراف/۲۰۵)

و پروردگارت را در دل خود، بامدادان و شامگاهان از روی فروتنی و زاری و بیم و ترس به صدایی آرام و آهسته یاد کن و [نسبت به ذکر خدا] از بی خبران مباش.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الذِّکْرُ ذِکْرَانِ ذِکْرُ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصِیبَهِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَیْکَ فَیَکُونُ‏ حَاجِزا. (کافی ج ۲ ص ۹۰)

ذکر بر دو گونه است: ذکر خداى عزیز و بلند مرتبه هنگام مصیبت، و بهتر از آن یاد خدا در آنچه بر تو حرام کرده است، تا مانع تو از ارتکاب به حرام شود.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِنْ أَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ‏ عَلَى خَلْقِهِ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً ثُمَّ قَالَ لَا أَعْنِی «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ» وَ إِنْ کَانَ‏ مِنْهُ‏ وَ لَکِنْ ذِکْرَ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ وَ حَرَّمَ فَإِنْ کَانَ طَاعَهً عَمِلَ بِهَا وَ إِنْ کَانَ مَعْصِیَهً تَرَکَهَا. (کافی ج ‏۲ ص ۸۰)

سخت‏‌ترین چیزى که خدا بر خلقش واجب ساخته، ذکر بسیار خداست. مقصودم گفتن‏ «سبحان اللَّه و الحمد اللَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» نیست؛ اگر چه این هم از جمله ذکر است، بلکه مقصود یاد آوردن خداست در آنچه حلال و حرام فرموده، که اگر طاعت خداست، عمل کند و اگر معصیت است، ترک کند.

 

۳-۴- ذکر اهل بیت علیهم السلام

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَهٌ وَ ذِکْرِی عِبَادَهٌ وَ ذِکْرُ عَلِیٍّ عِبَادَهٌ وَ ذِکْرُ الْأَئِمَّهِ مِنْ وُلْدِهِ عِبَادَهٌ. (بحار ج ۹۱ ص ۶۹)

خداوند عزیز و بلند‌مرتبه را یاد کردن عبادت است، مرا یاد کردن عبادت است، علی را یاد کردن عبادت است و امامانِ از نسل او را یاد کردن، (نیز) عبادت است.

 

۳-۵- ذکر خَفی

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ فِی السِّرِّ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ عَلَانِیَهً وَ لَا یَذْکُرُونَهُ فِی السِّرِّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏:{ یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلا. }(نساء/۱۴۲). (بحار ج ‏۹۰ ص ۱۶۰)

کسی که خدا را در نهان یاد کند، همانا خدا را بسیار یاد کرده است. همانا منافقین، خدا را آشکارا یاد می کنند و در نهان ذکر نمی‌کنند. خدای متعال فرموده است: {با مردم ریا می‌کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی‌کنند.}

 

۴- منشاء ذکر

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الذِّکْرُ لَیْسَ‏ مِنْ‏ مَرَاسِمِ‏ اللِّسَانِ‏ وَ لَا مِنْ‏ مَنَاسِمِ‏ الْفِکْرِ وَ لَکِنَّهُ‏ أَوَّلٌ‏ مِنَ‏ الْمَذْکُورِ وَ ثَانٍ مِنَ الذَّاکِرِ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۱۸۸)

یاد خدا، نه کار زبان است و نه راه و رسم اندیشه، بلکه نقطه آغاز آن،[خداوندِ ] یاد شده است و در مرتبه دوم، [شخصِ] یاد کننده جاى دارد.

 

۵- آثار ذکر

اَللهُ تَعالی: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُوا لِی وَلَا تَکْفُرُونِ. (بقره/۱۵۲)

پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم. مرا سپاس گویید و ناسپاسى من مکنید.

 

اَللهُ تَعالی: وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ. (آل عمران/۱۳۵)

و آنان که چون کار زشتى کنند، یا بر خود ستم روا دارند، خدا را به یاد مى‌آورند و براى گناهانشان آمرزش مى‌خواهند.

 

اَللهُ تَعالی: الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. (رعد/۲۸)

آنان که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرامش مى‌یابد. آگاه باشید که دل‌ها به یاد خدا آرامش مى‌یابد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اشْحَنِ الْخَلْوَهَ بِالذِّکْرِ وَ اصْحَبِ النِّعَمَ بِالشُّکْر. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

پُر گردان خلوت را به یاد خدا، و همراه گردان نعمت‌ها را با شکر(خدا).

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: خَیْرُ مَا اسْتُنْجِحَتْ بِهِ الْأُمُورُ ذِکْرُ اللَّهِ سُبْحَانَه‏. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

بهترین چیزی که با آن نیازها را برآورده می‌سازی، یاد خداوند منزه و پاک است.

 

۵-۱- ترس از خدا

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ تَقِیَّهَ ذِی لُبٍّ . . . أَوْجَفَ الذِّکْرُ بِلِسَانِهِ . . . (نهج البلاغه خطبه ۸۳)

از خدا چون خردمندان بترسید که . . . نام خدا زبانش را همواره به حرکت در آورده است . . .

 

۵-۲- اصلاح قلب

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَصْلُ صَلَاحِ الْقَلْبِ اشْتِغَالُهُ بِذِکْرِ اللَّه‏. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

اصل پاکی دل، مشغول داشتن آن به یاد خدا است.

 

۵-۳- دوستی خدا

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا رَأَیْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یُؤْنِسُکَ بِذِکْرِهِ فَقَدْ أَحَبَّک‏. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

هر گاه که دیدى خداوند پاک تو را با یاد خود همدم کرده است، بی‌گمان دوستت دارد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ‏ ذَکَرَ اللَّهَ‏ کَثِیراً کُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَهٌ مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَهٌ مِنَ النِّفَاقِ. (کافی ج ‏۲ ص ۵۰۰)

هر کس، خداى عزیز و بلند مرتبه را بسیار یاد کند، خداوند او را دوست دارد، و هر که خدا را بسیار یاد کند، براى او دو برائت (پاکی) نوشته شود: یکى برائت از دوزخ، و دیگرى برائت از نفاق.

 

۵-۴- نزول رحمت

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بِذِکْرِ اللَّهِ تُسْتَنْزَلُ الرَّحْمَه. (تصنیف غرر الحکم ص۱۸۸)

به یاد خدا بودن، رحمت (خدا)‏ را فرود مى‌‏آورد.

 

۵-۵- نور و هدایت

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الذِّکْرُ نُورٌ وَ رُشْدٌ . (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۹)

یاد خدا، نور و هدایت است .

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ذِکْرُ اللَّهِ نُورُ الْإِیمَانِ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۱۸۹)

یاد خدا، نور ایمان است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ذِکْرُ اللَّهِ یُنِیرُ الْبَصَائِرَ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۱۸۹)

یاد خدا، بصیرت‌ها را روشن مى‏‌گرداند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا هِدَایَهَ کَالذِّکْرِ. (تصنیف غرر الحکم  ص ۱۸۹)

هیچ هدایتی همچون یاد(خدا) نیست.

 

۵-۶- پاکیزگی

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنِ اشْتَغَلَ بِذِکْرِ اللَّهِ طَیَّبَ اللَّهُ ذِکْرَه. ‏(تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

هر که به یاد خدا مشغول گردد، خدا یاد او را نیکو گرداند.

 

۵-۷- ایمنی از شیطان

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ذِکْرُ اللَّهِ رَأْسُ مَالِ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ رِبْحُهُ السَّلَامَهُ مِنَ الشَّیْطَان. ‏(تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

یاد خدا، سرمایه‌ی هر مؤمنى است، و سود آن، سلامتى از شیطان است.

 

۵-۸- درمان بیماری ها

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ذِکْرُ اللَّهِ دَوَاءُ أَعْلَالِ النُّفُوس‏. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

یاد خدا، دواى بیماریی‌هاى جان‌ها است.

 

۵-۹- رهایی از فقر

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ذِکْرُ اللَّهِ طَارِدُ اللَّأْوَاءِ وَ الْبُؤْس‏. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۸)

یاد خدا، دور کننده‌ی سختى و شدّت حاجت است.

 

۵-۱۰- نگهداری از مرگ بد

أَبِی بَصِیرٍ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) عَنْ‏ مِیتَهِ الْمُؤْمِنِ‏ قَالَ یَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِکُلِّ مِیتَهٍ یَمُوتُ غَرَقاً وَ یَمُوتُ بِالْهَدْمِ وَ یُبْتَلَى بِالسَّبُعِ وَ یَمُوتُ بِالصَّاعِقَهِ وَ لَا تُصِیبُ ذَاکِراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏. (بحار الأنوار ج ‏۵۶ ص ۳۸۵)

ابو بصیر: از حضرت صادق (علیه السلام) پرسیدم: انسان مؤمن، با چه مرگى مواجه مى‏‌شود؟ حضرت فرمود: مؤمن، با هر گونه مرگى مواجه مى‌‏شود: در آب غرق مى‏‌شود. زیر آوار مى‏‌رود. به کام درندگان مى‏‌رود. گرفتار صاعقه مى‏‌گردد؛ اما صاعقه به کسى که در یاد خدای عزیز و بلند مرتبه باشد، آسیب نمى‌‏رساند.

 

۶- مظاهر ذکر

۶-۱- قرآن کریم

اَللهُ تَعالی: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ. (حجر/۹)

همانا ما قرآن را نازل کردیم، و یقیناً ما نگهبان آن هستیم.

 

۶-۲- نماز

اَللهُ تَعالی: وَأَقِمِ الصَّلَاهَ لِذِکْرِی. (طه/۱۴)

و نماز را برای یاد من برپا دار.

 

۷- مداومت بر ذکر

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مُدَاوَمَهُ الذِّکْرِ قُوتُ الْأَرْوَاحِ وَ مِفْتَاح‏ الصَّلَاح‏. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۹)

استمرار یاد خداوند، غذای جان‌ها و کلید صلاح وشایستگی است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: دَوَامُ الذِّکْرِ یُنِیرُ الْقَلْبَ وَ الْفِکْر. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۹)

پیوسته یاد خدا بودن، دل و فکر را روشن می‌کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لِسَانُ الْبَرِّ مُسْتَهْتِرٌ بِدَوَامِ الذِّکْر. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۸۹)

زبان نیکو کار، همواره مشتاق و مشغول به ذکر خداست.

 

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فِی قَوْلِهِ‏ { اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً .} (احزاب/۴۱)  قَالَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ‏ فِی الْیَوْمِ مِائَهَ مَرَّهٍ کَانَ ذَلِکَ کَثِیراً. (بحار الأنوار ج ‏۹۰ ص ۱۶۰)

سخن امام صادق (علیه السلام) درباره فرمایش خداوند : {خدا را فراوان یاد کنید.}، چنین است: هرگاه بنده صد مرتبه در روز خداوند را یاد کند، زیادِ زیاد یاد کرده است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ عَلَیْکَ بِتِلَاوَهِ الْقُرْآنِ وَ ذِکْرِ اللَّهِ کَثِیراً فَإِنَّهُ ذِکْرٌ لَکَ فِی السَّمَاءِ وَ نُورلَکَ فِی الْأَرْضِ. ‏ (خصال ج ‏۲ ص۵۲۵)

بر تو باد تلاوت قرآن و بسیار بسیار یاد خداوند را داشتن! زیرا که آن باعث یاد تو در آسمان و نور تو در زمین خواهد بود.

 

۸- عدم محدودیت ذکر

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا مِنْ‏ شَیْ‏ءٍ إِلَّا وَ لَهُ‏ حَدٌّ یَنْتَهِی‏ إِلَیْهِ فَرَضَ اللَّهُ الْفَرَائِضَ فَمَنْ أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُنَّ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَمَنْ صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ وَ الْحَجُّ فَمَنْ حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ إِلَّا الذِّکْرَ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یَرْضَ فِیهِ بِالْقَلِیلِ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ ثُمَّ تَلَا { یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصِیلًا. } (أحزاب/۴۱ _ ۴۲) فَلَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ. (بحار الأنوار ج ‏۹۰ ص ۱۶۱)

همه تکالیف حدی دارند که به آن منتهی می‌شوند و پایان می‌پذیرند، جز ذکر خدای که حدی ندارد تا به آن منتهی شود. خدای تعالی تکالیفی را واجب کرد، هر کس واجبات را ادا کرد، حد و مرزش همان ادای آن واجب است. (مثلا) روزه ماه رمضان را واجب کرد، هر کس روزه بگیرد مرزش همان است. و حج از واجبات است؛ هر کس حج بجا آورد، حدش همان است؛ جز ذکر خدای که حق تعالی به کم آن قانع نگردیده و حدی برای آن قایل نشده است و فرمود: {ای کسانی که ایمان آورده‌اید بسیار خدای را یاد کنید و صبح و شام وی را تسبیح کنید. } بنابراین خداوند مرزی برای ذکر قرار نداده است که بعد از آن مرز، ذکر مطلوب نباشد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ:  وَ کَانَ أَبِی کَثِیرَ الذِّکْرِ لَقَدْ کُنْتُ أَمْشِی مَعَهُ وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللَّهَ وَ آکُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللَّهَ وَ لَوْ کَانَ یُحَدِّثُ لِقَوْمٍ مَا یَشْغَلُهُ ذَلِکَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ کُنْتُ أَرَى لِسَانَهُ لَاصِقاً بِحَنَکِهِ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ کَانَ یَجْمَعُنَا فَیَأْمُرُنَا بِالذِّکْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ کَانَ یَأْمُرُ بِالْقِرَاءَهِ مَنْ کَانَ یَقْرَأُ مِنَّا وَ مَنْ کَانَ لَا یَقْرَأُ مِنَّا أَمَرَهُ بِالذِّکْرِ. (بحار الأنوار ج ‏۹۰ ص ۱۶۱)

فرمود: پدرم زیاد یاد خدا می‌کرد. من با او راه می‌رفتم و او یاد خدا می‌کرد و با او غذا می‌خوردم، او یاد خدا می‌کرد و اگر هم با مردم سخن می‌گفت، همراهی با ایشان او را از ذکر خدای باز نمی‌داشت و می‌دانم که زبانش به کام چسبیده بود و می‌فرمود: لا اله الا اللَّه و ما را جمع می‌کرد و به ما امر می‌کرد که ذکر خدا کنید؛ تا آن که آفتاب طلوع می‌کرد و هر کس از خانواده ما که می‌توانست قرآن بخواند، او را امر می‌کرد که قرآن بخواند، و هر کس که نمی‌توانست، به او امر می‌کردکه ذکر بگوید…

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تَدَعْ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی تِلْکَ الْحَالِ لِأَنَّ ذِکْرَ اللَّهِ حَسَنٌ عَلَى کُلِّ حَالٍ‏. (بحار الأنوار ج ‏۸۱ ص۱۷۵)

در این حال ذکر خداى عزیز و بلند مرتبه را ترک مکن، زیرا ذکر خدا در هر حال پسندیده و خوب است.

 

۹- آثار ترک ذکر

اَللهُ تَعالی: و َمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنْکًا وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَعْمَى. (طه/۱۲۴)

و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگى تنگ [و سختى‌] خواهد داشت، و روز رستاخیز او را نابینا محشور مى‌کنیم.

 

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ {وَ مَنْ‏ أَعْرَضَ‏ عَنْ‏ ذِکْرِی‏ فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنْکاً. } (طه/۱۲۴) قَالَ یَعْنِی بِهِ وَلَایَهَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ). (بحار الأنوار ج ‏۲۴ ص ۳۴۹)

حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: { و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگى سختى‌ خواهد داشت. }، فرمود: منظور از ذکر، ولایت امیر المؤمنین (علیه السّلام) است. . .

 

۱۰- موانع ذکر

۱۰-۱- ثروت و فرزندان و مردم

اَللهُ تَعالی: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَ لَا أَوْلَادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ. (منافقون/۹)

ای مؤمنان! مبادا اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل کنند، و آنان که [به خاطر مال و فرزند از یاد خدا] غافل می‌شوند، زیانکارند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنِ‏ اشْتَغَلَ‏ بِذِکْرِ النَّاسِ‏ قَطَعَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَنْ ذِکْرِه‏. (تصنیف غرر الحکم  ص ۱۹۰)

هر که به یاد مردم مشغول گردد، خداىِ منزّه او را از یاد خود ببرد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَیْسَ فِی الْجَوَارِحِ أَقَلُّ شُکْراً مِنَ الْعَیْنِ فَلَا تُعْطُوهَا سُؤْلَهَا فَتَشْغَلَکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّه‏. (تصنیف غرر الحکم  ص ۱۹۰)

در میانه اعضای بدن، ناسپاس‌تر از چشم به لحاظ شُکر وجود ندارد. پس، خواسته‏‌هایش را برآورده مسازید، که شما را از یاد خدا باز می‌دارد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَیْسَ فِی الْمَعَاصِی أَشَدُّ مِنِ اتِّبَاعِ الشَّهْوَهِ فَلَا تُطِیعُوهَا فَیَشْغَلَکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّه. (تصنیف غرر الحکم ص ۱۹۰)

‏ در بین گناهان سخت‌‏تر از پیروى شهوت نیست؛ پس شهوت را فرمانبردارى مکنید که شما را از یاد خدا باز می‌دارد.

 

۱۰-۲- سستی  در ذکر خداوند

اَللهُ تَعالی: اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوکَ بِآیَاتِی وَ لَا تَنِیَا فِی ذِکْرِی. (طه۴۲)

تو و برادرت معجزه‌هاى مرا [براى مردم‌] ببرید و در یادکردن من سستى مکنید.

 

۱۰-۳- شیطان

اَللهُ تَعالی: إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَهَ وَالْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ. (مائده/۹۱)

همانا شیطان مى‌خواهد با شراب و قمار، میان شما دشمنى و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا باز دارد.

 

اَللهُ تَعالی: اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ. ( مجادله/۱۹)

شیطان بر آنان چیره و مسلط شده و یاد خدا را از خاطرشان برده است.