آداب خوابیدن

 

چکیده:

انسان در زندگی دارای حالت هایی است مثل خوابیدن، که در اسلام دستوراتی برای آن آمده است. رعایت آداب خوابیدن آثار مفیدی که بالاترین آنها ایجاد آرامش برای انسان و تجدید قوا است. و دیگر اینکه به طور تقریبی نیمی از زندگی انسان را تشکیل می‌دهد.پس مناسب است در آداب زندگی، دستورات اسلام مورد توجه قرار گیرد.

 

۱- مفهوم خواب

اَللهُ تَعالی:‏ اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الأخْرَی إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی. (زمر/۴۲)

خدا جان‌ها را به هنگام مردنشان می‌گیرد، و نیز جان کسانی را که در خواب خود نمرده‌اند. جان‌هایی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده نگه می‌دارد و دیگران را تا زمانی که معین است بازمی‌فرستد.

 

اَللهُ تَعالی:‏ وَ هُوَ الَّذی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ وَ یَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ. (انعام/۶۰)

و اوست کسی که شبانگاه، روح شما را (به هنگام خواب) می‌گیرد و آنچه را در روز به دست آورده‌اید، می‌داند…

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا عَلِیُّ إِنَ‏ أَرْوَاحَ‏ شِیعَتِکَ‏ لَتَصْعَدُ إِلَی‏ السَّمَاءِ فِی‏ رُقَادِهِمْ‏ وَ وَفَاتِهِمْ‏ فَتَنْظُرُ الْمَلَائِکَهُ إِلَیْهَا کَمَا یَنْظُرُ النَّاسُ إِلَی الْهِلَالِ شَوْقاً إِلَیْهِمْ وَ لِمَا یَرَوْنَ مَنْزِلَتَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏. (بحار الأنوار ج ‏۵۸ ص ۵۵)

ای علی! ارواح شیعیان تو، چه در خواب و چه موقع مرگ، به آسمان بالا می‌رود، و همان‌گونه که مردم به هلال ماه می‌نگرند، فرشتگان از شوقِ آنها و مشاهده منزلتشان نزد خداوند عزیز و بلندمرتبه، به ایشان می‌نگرند.

 

اَلْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَ‏ الْمَرْءَ إِذَا نَامَ‏ فَإِنَ‏ رُوحَ‏ الْحَیَوَانِ‏ بَاقِیَهٌ فِی الْبَدَنِ وَ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْهُ رُوحُ الْعَقْلِ… فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ (عَلَیْهِ السَّلَام): إِنَّمَا یَصِیرُ إِلَیْهِ أَرْوَاحُ الْعُقُولِ فَأَمَّا أَرْوَاحُ الْحَیَاهِ فَإِنَّهَا فِی الْأَبْدَانِ لَا یَخْرُجُ إِلَّا بِالْمَوْتِ. (بحار الأنوار ج ‏۵۸ ص ۴۳)

وقتی کسی می‌خوابد، روح حیوانی در تنش می‌ماند و آنچه خارج می‌شود، روح خرد است،… امام کاظم (علیه السلام) فرمود: روح خرد به سوی خدا می‌رود، امّا روح حیات، تا زمان مرگ، در بدن می‌ماند و تنها با مرگ از بدن خارج می‌شود.

 

۲- اهمیّت خواب

اَللهُ تَعالی:‏ وَجَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتًا. (نبأ/۹)

و خوابِ شما را [مایه] آسایش گردانیدیم.

 

اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ: ‏ثَمَانِیَهُ أَشْیَاءَ لَا تَکُونُ‏ إِلَّا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ قَدَرِهِ: النَّوْمُ  وَ الْیَقَظَهُ وَ الْقُوَّهُ وَ الضَّعْفُ وَ الصِّحَّهُ وَ الْمَرَضُ وَ الْمَوْتُ وَ الْحَیَاه. (بحار الأنوار ج ‏۵ ص ۹۵)

هشت چیز است که جز با قضا و قدر خداوند نیست: خواب، بیداری، توانایی، ناتوانی، تندرستی، بیماری، مرگ و زندگی.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: النَّوْمَ‏ رَاحَهً مِنْ أَلَمُ وَ مُلَائِمَهً الْمَوْتِ. (غرر الحکم ص ۷۸ )

خواب، مایه‌ی آسودن از درد و رنج است و همانند مرگ است.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ‏‏النَّوْمُ رَاحَهٌ لِلْجَسَدِ… (بحار الأنوار ج ‏۶۸ ص ۲۷۶)

خواب، مایه‌ی آسایش تن است…

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا أَبَا ذَرٍّ! لِیَکُنْ‏ لَکَ‏ فِی‏ کُلِ‏ شَیْ‏ءٍ نِیَّهٌ حَتَّی فِی النَّوْمِ وَ الْأَکْل‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۴ ص ۸۲)

ای ابوذر! باید در هر کاری، نیّتی پاک داشته باشی، حتّی در خوابیدن و خوردن.

 

۳- نخوابیدن خداوند متعال

اَللهُ تَعالی:‏ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَلَا نَوْمٌ… (بقره/۲۵۵)

خداست که معبودی جز او نیست. زنده و برپادارنده است. نه خوابی سبک او را فرو می‏ گیرد و نه خوابی سنگین…

 

الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ: أَنَّهُ قَرَأَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا (عَلَیْهِ السَّلَامُ):{ ‏ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ، لا تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَ لا نَوْمٌ.} (بقره/۲۵۵) ‏أَیْ‏ نُعَاسٌ‏.  (بحار الأنوار ج ‏۸۹ ص ۲۶۳)

همانا ابوالحسن الرضا (علیه السلام) این آیه را خواند: {خداست که معبودى جز او نیست؛ زنده و برپادارنده است؛ نه خوابى سبک او را فرو مى‌گیرد و نه خوابى سنگین.}  به عبارت دیگر خواب آلودگی.

 

۴- خواب اولیاء الهی

اَللهُ تَعالی:‏ یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ  قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا (مزمل/ ۱-۴)

ای جامه به خویشتن فرو پیچیده! شب را بپاخیز، مگر اندکی. نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه، یا بر آن(نصف) بیفزای. و قرآن را شمرده شمرده بخوان.

 

اَللهُ تَعالی:‏ إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَ طَائِفَهٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ. ..(مزمل/۲۰)

در حقیقت پروردگارت می‏‌داند که تو و گروهی از کسانی که با تو هستند نزدیک به دو سوم از شب یا نصف آن یا یک‌سوم آن را (به نماز) برمی ‏خیزید. ..

 

إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ: مَا رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا (عَلَیْهِ السَّلَامُ) جَفَا أَحَداً بِکَلَامِهِ قَطُّ. .. کَانَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) قَلِیلَ‏ النَّوْمِ‏ بِاللَّیْلِ‏، کَثِیرَ السَّهَرِ. (بحار الأنوار ج ‏۴۹  ص ۹۰)

ابراهیم بن عباس: هرگز ندیدم که امام رضا (علیه السلام) با کسی کلمه‌‏ای درشتگویی کند… ایشان شب، کم می‏‌خوابید و بیشتر بیدار بود.

 

۵- حقیقت خواب

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ النَّوْمُ‏ أَخُو الْمَوْت‏.(عوالی اللئالی ج ‏۴  ص ۷۳)

خواب، برادرِ مرگ است.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) ابْنَهُ أَنْ قَالَ: یَا بُنَیَّ ! إِنْ تَکُ فِی شَکٍ‏ مِنَ‏ الْمَوْتِ‏ فَارْفَعْ‏ عَنْ‏ نَفْسِکَ‏ النَّوْمَ‏ وَ لَنْ تَسْتَطِیعَ ذَلِکَ وَ إِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِنَ الْبَعْثِ فَارْفَعْ عَنْ نَفْسِکَ الِانْتِبَاهَ وَ لَنْ تَسْتَطِیعَ ذَلِکَ فَإِنَّکَ إِذَا فَکَّرْتَ فِی هَذَا عَلِمْتَ أَنَّ نَفْسَکَ بِیَدِ غَیْرِکَ وَ إِنَّمَا النَّوْمُ بِمَنْزِلَهِ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا الْیَقَظَهُ بَعْدَ النَّوْمِ بِمَنْزِلَهِ الْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ. (بحار الأنوار ج ‏۷ ص ۴۲)

در نصایح لقمان به پسرش است که گفت: ای پسرم! اگر درباره مرگْ تردید داری، خواب را از خود، دور کن، که نخواهی توانست. و اگر درباره رستاخیز تردید داری، بیدار شدن از خواب را از خود دور کن؛ که نخواهی توانست. زیرا اگر اندیشه کنی، می دانی که جان تو در دست دیگری است و همانا خواب، به منزله‌ی مرگ است و بیداری پس از خواب، به منزله‌ی بر انگیخته شدن پس از مرگ.

 

۶- انواع خوابیدن

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا عَلِیُّ النَّوْمُ عَلَی أَرْبَعَهٍ نَوْمُ‏ الْأَنْبِیَاءِ عَلَی أَقْفِیَتِهِمْ وَ نَوْمُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی أَیْمَانِهِمْ وَ نَوْمُ الْکُفَّارِ وَ الْمُنَافِقِینَ عَلَی یَسَارِهِمْ وَ نَوْمُ الشَّیَاطِینِ عَلَی وُجُوهِهِمْ‏. (بحار الأنوار ج ‏۶۰ ص ۲۰۳)

ای علی! خواب چهار گونه است: خواب پیامبران که بر پشت است، خواب مؤمنان بر پهلوی راست، خواب کفار و منافقان بر سمت چپ و خواب شیاطین بر رویشان است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: النَّوْمُ عَلَی أَرْبَعَهِ: أَوْجُهٍ الْأَنْبِیَاءُ (عَلَیْهِم السَّلَامُ) تَنَامُ عَلَی‏ أَقْفِیَتِهِمْ‏ مُسْتَلْقِینَ‏، وَ أَعْیُنُهُمْ‏ لَا تَنَامُ مُتَوَقِّعَهً لِوَحْیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ الْمُؤْمِنُ یَنَامُ عَلَی یَمِینِهِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَهِ وَ الْمُلُوکُ وَ أَبْنَاؤُهَا تَنَامُ عَلَی شَمَائِلِهَا لِیَسْتَمْرِءُوا مَا یَأْکُلُونَ، وَ إِبْلِیسُ وَ إِخْوَانُهُ وَ کُلُّ مَجْنُونٍ وَ ذُو عَاهَهٍ یَنَامُ عَلَی وَجْهِهِ مُنْبَطِحاً. (الخصال  ج‏۱ ص ۲۶۳)

خوابیدن چهار صورت دارد: پیامبران (علیهم السلام) به پشت دراز می‌کشند و می‌خوابند، اما چشمانشان بیدار و منتظر وحی خداوند عزیز و بلندمرتبه است. مؤمن به دست راست و رو به قبله می‌خوابد. شاهان و شاه زادگان به دست چپ می‌خوابند، تا غذایی را که می‌خورند به هضم رسانند و ابلیس و برادران او و هر دیوانه و آفت زده‌ای دَمَر می‌خوابند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَنَامُ الرَّجُلُ عَلَی وَجْهِهِ، وَ مَنْ‏ رَأَیْتُمُوهُ‏ نَائِماً عَلَی‏ وَجْهِهِ‏ فَأَنْبِهُوهُ وَ لَا تَدَعُوهُ. (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص ۱۸۶)

مرد نباید دَمَر بخوابد. اگر دیدید کسی دمر خوابیده است، بیدارش کنید و او را به آن حال نگذارید.

 

اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ:… أَنَّ النَّوْمَ سُلْطَانُ‏ الدِّمَاغِ‏ وَ هُوَ قِوَامُ الْجَسَدِ وَ قُوَّتُهُ فَإِذَا أَرَدْتَ النَّوْمَ فَلْیَکُنْ اضْطِجَاعُکَ أَوَّلًا عَلَی شِقِّکَ الْأَیْمَنِ ثُمَّ انْقَلِبْ عَلَی الْأَیْسَرِ وَ کَذَلِکَ فَقُمْ مِنْ مَضْجَعِکَ عَلَی شِقِّکَ الْأَیْمَنِ کَمَا بَدَأْتَ بِهِ عِنْدَ نَوْمِکَ. (بحار الأنوار ج ‏۵۹ ص ۳۱۶)

… خواب، سلطان مغز است و بدن را نیرو و استقامت می‏‌بخشد. پس وقتی که اراده‌ی خواب کردی، اول بر پهلوی راست دراز بکش،  آنگاه به طرف چپ برگرد. همچنین هنگام برخاستن از طرف راست شروع کن، چنان که موقع خوابیدن از همان طرف آغاز کردی.

 

۷- زمان خوابیدن

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ‏النَّوْمُ‏ أَوَّلَ‏ النَّهَارِ خُرْقٌ وَ الْقَائِلَهُ نِعْمَهٌ وَ النَّوْمُ بَعْدَ الْعَصْرِ حُمْقٌ وَ النَّوْمُ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ یَحْرِمُ الرِّزْقَ. (من لا یحضره الفقیه ج‏۱ ص ۵۰۲)

خوابِ اوّلِ روز، از نادانی و حماقت و موجب فقر است و خوابِ ظهر یا قیلوله، نعمت یا موجب جلب نعمت است؛ و خواب پس از عصر حماقت است؛ و خواب میان مغرب و عشاء آدمی را از روزی محروم می‌‏سازد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: النَّوْمُ‏ بَیْنَ‏ الْعِشَاءَیْنِ‏، یُورِثُ‏ الْفَقْرَ وَ النَّوْمُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ یُورِثُ الْفَقْر. (بحار الأنوار  ج ‏۷۳ ص ۱۸۴)

خواب بین مغرب و عشاء، باعث فقر می‌شود.خواب پیش از طلوع خورشید، فقر به بار می‌آورد.

 

۸- مکان خوابیدن

اَلمسیحُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: النَّوْمُ عَلَی الْمَزَابِلِ‏ وَ أَکْلُ کِسَرِ خُبْزِ الشَّعِیرِ فِی‏ طَلَبِ‏ الْفِرْدَوْسِ‏ یَسِیر. (بحار الأنوار ج ‏۱۴ ص ۳۳۰)

سختی خوابیدن در زباله‌دان‌ها و خوردن تکّه نان جوین، در راه به دست آوردن فردوس، زود‌گذر و قابل تحمل است.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ:… وَ لَا تَنَامَنَّ عَلَی دَابَّتِکَ، فَإِنَ‏ ذَلِکَ‏ سَرِیعٌ‏ فِی‏ دَبَرِهَا وَ لَیْسَ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِ الْحُکَمَاءِ، إِلَّا أَنْ تَکُونَ فِی مَحْمِلٍ یُمْکِنُکَ التَّمَدُّدُ لِاسْتِرْخَاءِ الْمَفَاصِلِ… (کافی ج ‏۸ ص ۳۴۹)

بر روی مَرکب سواری خود نخواب، زیرا موجب زخمی شدن پشت حیوان می‌شود و این کار حکیمان نباشد، مگر اینکه بر پشت حیوان محملی باشد که راکب بتواند بدون اذیت حیوان به استراحت بپردازد.

 

۹- میانه‌روی در خواب

اَلْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تُعَوِّدْ عَیْنَیْکَ‏ کَثْرَهَ النَّوْمِ‏، فَإِنَّهَا أَقَلُّ شَیْ‏ءٍ فِی الْجَسَدِ شُکْرا. (بحار الأنوار  ج ‏۴۹  ص ۲۷)

چشمانت را به پُرخوابی عادت مده؛ زیرا چشم‌ها ناسپاس‌ترین عضو بدن هستند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ‏ کَثْرَهَ النَّوْمِ‏ وَ کَثْرَهَ الْفَرَاغِ. (بحار الأنوار  ج ‏۷۳ ص ۱۸۰)

خداوند از پُر‌خوابی و بیکاری زیاد نفرت دارد.

 

صَالِحٍ یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ قَال‏: … وَ النَّوْمُ الْقَلِیلُ مِنْهُ کَثِیرٌ. (بحار الأنوار ج ‏۵۶ ص ۳۲۹)

صالح روایت می‌کند که امام فرمود: … خواب، اندکش هم بسیار است.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ کَثْرَهُ النَّوْمِ‏ یَتَوَلَّدُ مِنْ کَثْرَهِ الشُّرْبِ وَ کَثْرَهُ الشُّرْبِ یَتَوَلَّدُ مِنْ کَثْرَهِ الشِّبَعِ وَ هُمَا یُثْقِلَانِ النَّفْسَ عَنِ الطَّاعَهِ وَ یُقْسِیَانِ الْقَلْبَ عَنِ التَّفَکُّرِ وَ الْخُشُوع‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص ۱۸۹)

بسیار خفتن، از نوشیدن بسیار است، و بسیار نوشیدن، از سیری فراوان، زاده می‌شود و این دو، انسان را نسبت به فرمانبری از خدا سنگین می‌کنند و دل را سخت‌تر از آن می‌کنند که تفکّر و خضوع داشته باشد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ ثَلَاثَهٌ یُحِبُّهَا اللَّهُ‏ قِلَّهُ الْکَلَامِ وَ قِلَّهُ الْمَنَامِ وَ قِلَّهُ الطَّعَام‏. (مجموعه ورام ج ‏۲ ص ۱۲۱)

خداوند، سه چیز را دوست می‌دارد: کم‌گویی، کم‌خوابی و کم‌خوری.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَهْلُ‏ الدُّنْیَا مَنْ‏ کَثُرَ… نَوْمُه‏. (بحار الأنوار ج‏۷۴ ص۲۳)

دنیا خواهان، کسانی هستند که… پُر خواب هستند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ فِی الْأَفْعَالِ الَّتِی جُعِلَتْ فِی الْإِنْسَانِ مِنَ الطَّعْمِ وَ النَّوْمِ. .. لَوْ کَانَ‏ إِنَّمَا یَصِیرُ إِلَی‏ النَّوْمِ‏ بِالتَّفَکُّرِ فِی حَاجَتِهِ إِلَی رَاحَهِ الْبَدَنِ وَ إِجْمَامِ قُوَاهُ کَانَ عَسَی أَنْ یَتَثَاقَلَ عَنْ ذَلِکَ فَیَدْمَغُهُ حَتَّی یَنْهَکَ بَدَنَهُ. (بحار الأنوار ج ‏۳ ص ۷۸ )

امام صادق (علیه السلام) به مفضل بن عمر: ای مفضّل! درباره کارهایی چون خوردن و خوابیدن و… که در وجود انسان نهاده شده است بیندیش! اگر انسان (تنها) با اندیشیدن به نیازش به آسودگی بدن و تجدید قوا به سوی خواب می‌رفت، چه بسا که در این کار سنگینی و تنبلی می‌کرد تا جایی که بدنش فرسوده و نابود می‌شد.

 

۱۰- بیداری در شب

اَلهادی عَلَیْهِ السَّلَامُ: السَّهَرُ أَلَذُّ لِلْمَنَامِ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۳۶۹)

شب‌زنده‌داری، خواب را لذّت بخش‌تر می‌کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تَطْمَعْ فِی ثَلَاثَهٍ مَعَ ثَلَاثَهٍ: فِی‏ سَهَرِ اللَّیْلِ‏ مَعَ‏ کَثْرَهِ الْأَکْلِ ؛ وَ فِی نُورِ الْوَجْهِ مَعَ نَوْمِ أَجْمَعِ اللَّیْلِ؛ وَ فِی الْأَمَانِ مِنَ الدُّنْیَا مَعَ صُحْبَهِ الْفُسَّاقِ. (مستدرک الوسائل ج ‏۶ ص ۳۴۰)

با وجود سه چیز، در سه چیز دیگر، طمع مبند: با پُرخوری، در شب‌زنده‌داری، با خفتن همه‌شب، در نورانیّت سیما، و با همراهی با فاسقان، در ایمن بودن از دنیا.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا قُمْتَ‏ بِاللَّیْلِ‏ مِنْ‏ مَنَامِکَ‏، فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی رَدَّ عَلَیَّ رُوحِی لِأَحْمَدَهُ وَ أَعْبُدَه‏. (کافی ج ‏۲ ص ۵۳۸)

هنگامی که در شب از خواب برمی‌خیزی، بگو ستایش خدایی را که روح مرا به من بازگرداند، تا او را سپاس گویم و عبادت کنم.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَالَ خَمْسَهٌ لَا یَنَامُونَ:  الْهَامُّ بِدَمٍ یَسْفِکُهُ وَ ذُو الْمَالِ الْکَثِیرِ لَا أَمِینَ لَهُ وَ الْقَائِلُ فِی النَّاسِ الزُّورَ وَ الْبُهْتَانَ‏ عَنْ‏ عَرَضٍ‏ مِنَ‏ الدُّنْیَا یَنَالُهُ‏ وَ الْمَأْخُوذُ بِالْمَالِ الْکَثِیرِ وَ لَا مَالَ لَهُ وَ الْمُحِبُّ حَبِیباً یَتَوَقَّعُ فِرَاقَه‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص ۱۷۹)

پنج نفر خواب ندارند: کسی که در فکر ریختن خونی است، ثروتمندی که برای خود امانتداری پیدا نمی‌کند، کسی که برای رسیدن به مالی از دنیا به مردم دروغ و بهتان می‌بندد، کسی که بدهکاری زیاد دارد و دستش خالی است، و دوستداری که در آستانه‌ی جدا شدن از محبوب خویش است.

 

سَمِعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) رَجُلًا مِنَ الْحَرُورِیَّهِ یَتَهَجَّدُ وَ یَقْرَأُ فَقَالَ نَوْمٌ عَلَی یَقِینٍ خَیْرٌ مِنْ صَلَاهٍ فِی شَک‏. (بحار الأنوار ج ‏۶۷ ص۱۸۱)

امیرالمومنین(علیه السلام) شنید که مردی از حَروریه (خوارج نهروان) شب‌زنده‌داری می‌کند و قرآن می‌خوانَد. فرمود: خواب در حال یقین، بهتر از نمازِ در حال شکّ است.

 

۱۱- نکوهش پُرخوابی

اَلمسیحُ عَلَیْهِ السَّلَامُ:یا بَنی إسرائیلَ ! لا تُکثِرُوا الأَکلَ ؛ فَإِنَّهُ مَن أکثَرَ الأَکلَ أکثَرَ النَّومَ، ومَن أکثَرَ النَّومَ أقَلَّ الصَّلاهَ، ومَن أقَلَّ الصَّلاهَ کُتِبَ مِنَ الغافِلینَ. (مجموعه ورام  ج ‏۱ ص ۴۷)

ای بنی اسرائیل! زیاد نخورید؛ که هر که زیاد خورَد، زیاد می‌خوابد و هر که زیاد بخوابد، کم نماز می‌خواند و هر که کم نماز بخواند، از غافلان نوشته می‌شود.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ لِسُلَیْمَانَ (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ): یَا بُنَیَّ ! إِیَّاکَ وَ کَثْرَهَ النَّوْمِ‏ بِاللَّیْلِ‏، فَإِنَّ کَثْرَهَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ، تَدَعُ الرَّجُلَ فَقِیراً یَوْمَ الْقِیَامَهِ. (بحار الأنوار ج ‏۱۴ ص ۱۳۴)

مادرِ سلیمان بن داوود (علیهم السلام) به سلیمان گفت: ای پسرم! از زیاد خوابیدن در شب، بپرهیز! زیرا پُرخوابیِ شب، انسان را در روز قیامت، تهیدست می‌گذارد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بِئسَ الغَریمُ النَّومُ ؛ یُفنی قَصیرَ العُمرِ  و یُفَوِّتُ کَثیرَ الأجرِ. (غرر الحکم ص۳۱۰)

بد طلبکاری است خواب! عمرِ کوتاه را به فنا می‌دهد و پاداشی فراوان را از کف انسان می‌برد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَثْرَهُ النَّوْمِ‏ مَذْهَبَهٌ لِلدِّینِ‏ وَ الدُّنْیَا. (کافی ج ‏۵ ص ۸۴)

پُرخوابی، باعث از دست رفتن دین و دنیاست.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَن کَثُرَ فی لَیلِهِ نَومُهُ، فاتَهُ مِن العَمَلِ ما لا یَستَدرِکُهُ فی یَومِهِ. (غرر الحکم ص۶۴۰)

هرکه خواب شبش زیاد باشد، کاری را از دست دهد که در روزش نتواند جبران کند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَثْرَهُ الْأَکْلِ‏ وَ النَّوْمِ‏ تُفْسِدَانِ‏ النَّفْسَ وَ تَجْلِبَانِ الْمَضَرَّهَ. (عیون الحکم ص۳۸۹)

فراوانیِ خواب و خوراک، نفْس را تباه می کند و زیان می آورد.

 

۱۲- خواب با طهارت

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ نَامَ عَلَی الْوُضُوءِ إِنْ‏ أَدْرَکَهُ‏ الْمَوْتُ‏ فِی‏ لَیْلَهٍ فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ شَهِیدٌ. (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص ۱۸۳)

هر که با وضو بخوابد، اگر در آن شب مرگش فرارسد، نزد خداوند شهید به شمار می‌آید.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ‏ تَطَهَّرَ ثُمَ‏ أَوَی‏ إِلَی‏ فِرَاشِهِ‏ بَاتَ‏ وَ فِرَاشُهُ‏ کَمَسْجِدِهِ فَإِنْ ذَکَرَ أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی وُضُوءٍ فَتَیَمَّمَ مِنْ دِثَارِهِ کَائِناً مَا کَانَ لَمْ یَزَلْ فِی صَلَاهٍ مَا ذَکَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَل‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۷ ص ۳۰۸)

هرکه طهارت بگیرد و سپس به بسترش برود، در آن شب بستر او به منزله مسجد اوست و اگر یادش آید که وضو ندارد، به همان لحاف خود، هرچه باشد، تیمم کند، که اگر چنین کرد، پیوسته در نماز و ذکر خدای عزیز و بلندمرتبه باشد.

 

۱۳- قرائت قرآن هنگام خواب در آداب خوابیدن

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ وَ مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ حِینَ‏ یَأْخُذُ مَضْجَعَهُ‏ وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ خَمْسِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَحْرُسُونَهُ لَیْلَتَهُ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص ۱۹۲)

هر کس وقتی به بسترش می‌رود و سوره ” قل هو اللّه احد ” را بخواند، خدای عزیز و بلندمرتبه پنجاه هزار فرشته بر او بگمارد تا در آن شب از وی پاسداری کنند.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ قَرَأَ أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ عِنْدَ مَنَامِهِ‏ وُقِیَ‏ فِتْنَهَ الْقَبْر. (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص ۱۹۶)

هر کس موقع خواب سوره ” ألهاکم التکاثر ” را بخواند، از عذاب قبر محفوظ ماند.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ إِذَا قَالَ‏ الْعَبْدُ عِنْدَ مَنَامِهِ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ  یَقُولُ اللَّهُ مَلَائِکَتِی اکْتُبُوا نَفَسَهُ إِلَی الصَّبَاحِ. (بحار الأنوار ج ‏۸۹ ص ۲۵۸)

هر گاه بنده‏‌ای هنگام خوابش، “بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم” بگوید، خداوند به فرشتگان می‌گوید: به تعداد نفس‏‌هایش تا صبح برایش پاداش بنویسید.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَقولُ اللّهُ عز و جل: قُل لِاُمَّتِکَ یَقولوا لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ عَشْراً عِنْدَ الْمَسَاءِ وَ عَشْراً عِنْدَ الصَّبَاحِ وَ عَشْراً عِنْدَ النَّوْمِ‏ لِیَدْفَعَ اللَّهُ تَعَالَی عَنْهُمْ عِنْدَ النَّوْمِ بَلْوَی الدُّنْیَا وَ عِنْدَ الْمَسَاءِ مَکِیدَهَ الشَّیْطَانِ وَ عِنْدَ الصَّبَاحِ غَضَبَهُ تَعَالَی‏. (بحار الأنوار ج ‏۸۳ ص۱۶۱)

خدای عزیز و بلندمرتبه می فرماید: به امّتت بگو که صبحگاهان و شامگاهان و هنگام خوابیدن، هر بار ده مرتبه بگویند: ” هیچ نیرو و توانی نیست، جز به یاری خدا “؛ که در هنگام خوابیدن، بلاهای دنیا را از آنان دور می‌کند. در شامگاهان، نیرنگ شیطان را  و در صبحگاهان، از خشم من آنها را نگه می‌دارد.

 

۱۴- رعایت پاکیزگی هنگام خواب

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ لَا یَبِیتَنَ‏ أَحَدُکُمْ‏ وَ یَدُهُ‏ غَمِرَهٌ فَإِنْ فَعَلَ فَأَصَابَهُ لَمَمُ الشَّیْطَانِ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَه‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص۱۸۷)

هیچ یک از شما با دست‌های چرب (از غذا) نخوابد. پس اگر چنین کرد و گزندی از شیطان به او رسید، کسی را جز خود سرزنش نکند.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ اغْسِلُوا صِبْیَانَکُمْ مِنَ الْغَمَرِ فَإِنَ‏ الشَّیْطَانَ‏ یَشَمُ‏ الْغَمَرَ فَیَفْزَعُ‏ الصَّبِیُ‏ فِی‏ رُقَادِهِ‏ وَ یَتَأَذَّی بِهِ الْکَاتِبَان‏. (بحار الأنوار ج ‏۱۰۱ ص ۹۵)

دست و صورت کودکان خود را از چربی های غذا و بوی گوشت بشویید؛ زیرا شیطان بوی چربی و گوشت را می بوید و کودک در خواب می‌ترسد و دو فرشته موکّل وی از آن بو اذیّت می‌شوند.

 

۱۵- اعمال پیش از خواب

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ کَانَ رَسُولُ اللَّه‏ (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) یَسْتَاکُ‏ إِذَا أَرَادَ أَنْ‏ یَنَامَ‏ وَ یَأْخُذَ مَضْجَعَهُ. (بحار الأنوار ج ‏۱۶ ص ۲۵۳)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چون می‌‏خواست بخوابد، مسواک می‌‏کرد و بعد به بستر می‏‌رفت.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَنْبَغِی‏ لِلشَّیْخِ‏ الْکَبِیرِ أَنْ یَنَامَ إِلَّا وَ جَوْفُهُ مُمْتَلِئٌ مِنَ الطَّعَامِ فَإِنَّهُ أَهْدَأُ لِنَوْمِهِ وَ أَطْیَبُ لِنَکْهَتِه‏. (بحار الأنوار ج ‏۶۳ ص ۳۴۵)

شایسته است پیران سالخورده نخوابند، مگر با شکمِ سیر از غذا. زیرا این کار، خواب را برای آنها آسان‌تر  می‌کند و دهان آنها را خوشبو می‌سازد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا أَوَیْتَ‏ إِلَی‏ فِرَاشِکَ‏ فَانْظُرْ مَا سَلَکْتَ‏ فِی‏ بَطْنِکَ‏ وَ مَا کَسَبْتَ فِی یَوْمِکَ وَ اذْکُرْ أَنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَنَّ لَکَ مَعَاداً. (بحار الأنوار ج ‏۶۸ ص ۲۶۷)

هرگاه به بسترت رفتی بیندیش! که در آن روز چه غذایی روانه شکم خود کرده ای، و چه به دست آورده ای و  بیاد آور که خواهی مرد و معادی در پیش داری.

 

۱۶- کارهای ناپسند قبل از خواب در آداب خوابیدن

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْمُسْتَثْقِلُ‏ النَّائِمُ‏ تُکَذِّبُهُ أَحْلَامُه. (تصنیف غرر الحکم ص۳۶۰)

کسی که با معده سنگین بخوابد، رؤیاهایش او را دروغگو معرّفی می‌کنند.

 

رَسُولُ اللَّه‏ (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) إِلَی عَلِیٍّ (عَلَیْهِ السَّلَامُ): یَا عَلِیُ‏ ثَلَاثٌ‏ یُتَخَوَّفُ‏ مِنْهُنَ‏ الْجُنُونُ. .. الرَّجُلُ یَنَامُ وَحْدَه‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۷  ص ۱۷۰)

ای علی ! بر سه کس بیم دیوانگی است:. .. مردی که تنها بخوابد.

 

۱۷- خواب پریشان

اَلْعَسْکَرِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ‏  أَکْثَرَ الْمَنَامَ‏ رَأَی‏ الْأَحْلَام‏. (بحار الأنوار ج ‏۵۸ ص ۱۹۰)

هر که زیاد بخوابد، خواب‌های پریشان بیند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا رَأَی‏ الرَّجُلُ‏ مَا یَکْرَهُ‏ فِی مَنَامِهِ، فَلْیَتَحَوَّلْ عَنْ شِقِّهِ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ نَائِماً وَ لْیَقُلْ‏ { إِنَّمَا النَّجْوی‏ مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ‏ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ. }(مجادله/۱۰).‏ ثُمَّ لْیَقُلْ  عُذْتُ بِمَا عَاذَتْ بِهِ مَلَائِکَهُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَنْبِیَاؤُهُ الْمُرْسَلُونَ وَ عِبَادُهُ الصَّالِحُونَ مِنْ شَرِّ مَا رَأَیْتُ وَ مِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۳ ص ۲۱۹)

اگر شخصی در خوابش چیزی را ببیند که از آن اکراه دارد، باید به طرف دیگری بخوابد و بگوید: { همانا نجوا از سوی شیطان است تا کسانی را که ایمان آورده‌اند اندوهگین کند، در حالی که جز به اذن خداوند، هیچ نجوایی ضرر رسان نیست.}.پس بگوید: از شرّ آنچه دیدم و از شر شیطان رانده شده به آنچه ملائکه مقرّب خدا و انبیای مرسل و بندگان صالحش پناه می‌جویند، پناه می‌برم.

 

۱۸- خواب پربار

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا عَلِیُّ! نَوْمُ‏ الْعَالِمِ‏، أَفْضَلُ‏ مِنْ عِبَادَهِ الْعَابِد. (بحار الأنوار ج ‏۲ ص ۲۵)

ای علی! خواب دانشمند، برتر از عبادت عابد است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ نَوْمٌ‏ مَعَ‏ عِلْمٍ‏، خَیْرٌ مِنْ صَلَاهٍ مَعَ جَهْلٍ. (بحار الأنوار ج ‏۱ ص ۱۸۵)

خوابِ توأم با دانش، بهتر از نماز همراه با نادانی است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ نَوْمُ‏ الصَّائِمِ‏ عِبَادَهٌ وَ نَفَسُهُ تَسْبِیح‏. (بحار الأنوار ج ‏۹۳ ص ۲۴۸)

خواب شخص روزه دار، عبادت و نفسش تسبیح است.