آداب تواضع و فروتنی

آداب تواضع و فروتنی

 

چکیده:

فروتنی از صفات پسندیده است که در زندگانی پیامبران و اوصیای آنان به وضوح قابل مشاهده است. آداب تواضع و فروتنی، مجموعه ای بیانگر از آن رفتارهاست و انسان‌ها  می‌توانند در آداب زندگی خود آنها را الگو قرار دهند و  به گواهی اهل بیت علیهم السلام، فروتنی عزتمندی به دنبال دارد.

 

۱- مفهوم تواضع

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ أَنْ تَرْضَی مِنَ الْمَجْلِسِ بِدُونِ شَرَفِکَ وَ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَی مَنْ لَاقَیْتَ وَ أَنْ تَتْرُکَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کُنْتَ مُحِقّاً وَ رَأْسُ الْخَیْرِ التَّوَاضُعُ. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۳)
فروتنی آن است که به نشستن، در پایین‌تر از شأن خود رضایت دهی و به هر که رسیدی، سلام کنی و جدالِ در گفتار را وانهی، هر چند حق با تو باشد. و اساس نیکی، فروتنی است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مِنْ رَأْسِ التَّوَاضُعِ : أَنْ تَبْدَأَ بِالسَّلَامِ عَلَی مَنْ‏ لَقِیتَ‏ وَ تَرُدَّ عَلَی‏ مَنْ‏ سَلَّمَ‏ عَلَیْکَ وَ أَنْ تَرْضَی بِالدُّونِ مِنَ الْمَجْلِسِ وَ لَا تُحِبَّ الْمِدْحَهَ وَ التَّزْکِیَهَ. (مشکاه الأنوار ص ۲۰۰)
اساس تواضع این است : هر کس را ببینی بر سلام کردن پیشی بگیری و پاسخ آن کس را که بر تو سلام می‌‏دهد، بدهی و اینکه هر جای مجلس که جای بود، بنشینی و دوست نداشته باشی که ستایش و تمجید شوی.

 

اَلْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ أَنْ تُعْطِیَ النَّاسَ مَا تُحِبُّ أَنْ تُعْطَاهُ. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۳۵)
فروتنی آن است که با مردم چنان رفتار کنی که دوست داری با تو چنان باشند.

 

۲- علامت تواضع

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ. .. لَا تُحِبَّ أَنْ‏ تُحْمَدَ عَلَی‏ التَّقْوَی‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۹)
از نشانه‌های تواضع این است که… دوست نداشته باشی دیگران تقوا و پرهیزگاری تو را ستایش کنند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ رَضِیَ بِدُونِ التَّشَرُّفِ مِنَ الْمَجْلِسِ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَلَائِکَتُهُ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ حَتَّی یَقُومَ. (کافی ج ‏۲ ص ۶۶۱)
هر کس به جایی کمتر از صدر مجلس رضایت دهد و بنشیند، تا هر زمان که نشسته است، خداوند عزیز و بلندمرتبه و فرشتگانش بر او درود می فرستند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) إِذَا دَخَلَ مَنْزِلًا، قَعَدَ فِی أَدْنَی الْمَجْلِسِ إِلَیْهِ حِینَ یَدْخُلُ. (کافی ج ‏۲ ص ۶۶۲)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هر گاه وارد منزلی می‏‌شد، در پایین مجلس می‌‏نشست.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ إِذَا أَخَذَ الْقَوْمُ مَجَالِسَهُمْ، فَإِنْ دَعَا رَجُلٌ أَخَاهُ، وَ أَوْسَعَ لَهُ فِی مَجْلِسِهِ فَلْیَأْتِهِ فَإِنَّمَا هِیَ کَرَامَهٌ أَکْرَمَهُ بِهَا أَخُوهُ، وَ إِنْ لَمْ یُوسِعْ لَهُ أَخُوهُ فَلْیَنْظُرْ أَوْسَعَ مَکَانٍ یَجِدُهُ فَلْیَجْلِسْ فِیهِ. (وسائل الشیعه ج ‏۱۲ ص ۱۰۹)
وقتی گروهی در مجلسی نشسته‌‏اند و کسی وارد می‌‏شود، اگر به وی جا دهند باید بپذیرد؛ زیرا بدین‏ وسیله به او احترام گذاشته‏‌اند. و اگر به او جا ندهند؛ در هر جا که خالی هست، بنشیند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ مِنَ‏ التَّوَاضُعِ،‏ أَنْ‏ یَرْضَی‏ الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ،. .. وَ لَا یُحِبَّ أَنْ یُحْمَدَ عَلَی التَّقْوَی. (بحار الأنوار ج ‏۲ ص ۱۳۲)
از فروتنی است که انسان به پایین مجلس رضایت دهد،… و دوست نداشته باشد که او را به پرهیزگاری بستایند.

 

۳- حدود و درجات تواضع

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ دَرَجَاتٌ‏ مِنْهَا أَنْ‏ یَعْرِفَ‏ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ فَیُنْزِلَهَا مَنْزِلَتَهَا… (بحار الأنوار ج ‏۷۵ص ۳۵۵)
تواضع دارای درجاتی است: یکی از آنها این است که شخص حد و اندازه‌ی خود را بشناسد و خودش را در آن مقام و موقعیت قرار دهد…

 

سَأَلَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ الرِّضَا (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ: مَا حَدُّ التَّوَاضُعِ؟ قَالَ: أَنْ تُعْطِیَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ مَا تُحِبُّ أَنْ یُعْطُوکَ مِثْلَهُ، قَالَ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! أَشْتَهِی أَنْ أَعْلَمَ، کَیْفَ أَنَا عِنْدَکَ. قَالَ: انْظُرْ کَیْفَ أَنَا عِنْدَکَ. (مشکاه الأنوار ص ۲۲۶)
حسن بن جهم از امام رضا (علیه السّلام) پرسید: حد تواضع چیست؟ فرمود: برای مردم بخواهی آنچه برای خودت بخواهی. گوید: عرض کردم می‌‏خواهم بدانم، نزد شما چگونه هستم. فرمود: بنگر من نزد تو چگونه هستم؟

 

فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ (الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ): قُلْتُ مَا حَدُّ التَّوَاضُعِ الَّذِی‏ إِذَا فَعَلَهُ‏ الْعَبْدُ کَانَ مُتَوَاضِعاً فَقَالَ التَّوَاضُعُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ یَعْرِفَ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ فَیُنْزِلَهَا مَنْزِلَتَهَا بِقَلْبٍ سَلِیمٍ لَا یُحِبُّ أَنْ یَأْتِیَ إِلَی أَحَدٍ إِلَّا مِثْلَ مَا یُؤْتَی إِلَیْهِ إِنْ رَأَی سَیِّئَهً دَرَأَهَا بِالْحَسَنَهِ کَاظِمُ الْغَیْظِ عَافٍ عَنِ النَّاسِ{ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ‏.} (آل عمران/۱۳۴). (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۳۵)
در حدیث دیگری آمده است: راوی(حسن ابن جهم) گفت: اندازه‌ی تواضعی که آدمی به آن فروتن می‌گردد، چه مقدار است؟ امام کاظم (علیه السلام) فرمود: فروتنی درجاتی دارد: یکی از آنها این است که انسان اندازه‌ی خود را بشناسد و با خاطری آسوده خود را در آن جایگاه قرار دهد. دوست داشته باشد با مردم همان گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند. اگر بدی دید، آن را با خوبی جواب دهد. خشم خود را فرو خورد و از مردم درگذرد { و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.}.

 

۴- اهمیّت تواضع

اَللهُ تَعالی: أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَی الْکافِرِین‏.(مائده/۵۴)
در برابر مؤمنان فروتنند و در برابر کافران سرفرازند.

 

اَلْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَرْفَعِ الْمُتَوَاضِعِینَ بِقَدْرِ تَوَاضُعِهِمْ‏ وَ لَکِنْ رَفَعَهُمْ بِقَدْرِ عَظَمَتِهِ وَ مَجْدِه. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۳۱۴)
خداوند افراد متواضع را فقط‍‌ به اندازه‌ی تواضعشان بالا نبرده، بلکه در حدّ عظمت و جلالت خویش بالا برده است.

 

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّهِ: تَوَاضُعُکَ‏ فِی شَرَفِکَ أَشْرَفُ لَکَ مِنْ شَرَفِ آبَائِکَ. (إعتقادات صدوق ص ۱۱۲)
امیرالمومنین (علیه السّلام) به پسر خود محمّد حنفیه فرمود : تواضع‏ کردن تو در حال بزرگواری، شرافتش بیشتر است برای تو از بزرگ منشی پدران تو.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّهَا النَّاسُ طُوبَی لِمَنْ… وَ تَوَاضَعَ‏ مِنْ غَیْرِ مَنْقَصَهٍ وَ جَالَسَ أَهْلَ الْفِقْهِ وَ الرَّحْمَهِ وَ خَالَطَ أَهْلَ الذُّلِّ وَ الْمَسْکَنَهِ… (بحار الأنوار ج ‏۱ ص ۱۹۹)

ای مردم! خوشا به حال کسی که… تواضع بدون نقصان کند، با اهل فقه و رحمت بنشیند، و با ذلیلان فرو دست و مسکینان معاشرت کند…

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ إِنَّ أَحَبَّکُمْ إِلَیَّ وَ أَقْرَبَکُمْ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَهِ مَجْلِساً أَحْسَنُکُمْ‏ خُلُقاً وَ أَشَدُّکُمْ‏ تَوَاضُعاً. (بحار الأنوار ج ‏۶۸ ص ۳۸۵)
محبوب‌ترین شما نزد من و نزدیک‌ترین شما به من در روز قیامت، خوش خُلق‌ترین شما و متواضع‌ترین شما است.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فإنَّ أفضَلَ العَمَلِ العِبادَهُ و التَّواضُعُ. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۲۸۳)
همانا بهترین عمل، عبادت و تواضع است‏.

 

اَلْعَسْکَرِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ مَنْ‏ تَوَاضَعَ‏ فِی‏ الدُّنْیَا لِإِخْوَانِهِ‏ فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ‏ مِنَ‏ الصِّدِّیقِینَ‏ وَ مِنْ شِیعَهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَام) حَقّاً. .. (بحار الأنوار ج ‏۴۱ ص ۵۵)
و هر کس در دنیا برای برادرانش تواضع کند، پس او در نزد خدا از راستگویان حقیقی و از شیعیان علی بن ابی طالب (علیه السلام) است.

 

۴-۱- تواضع و عبادت

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ مَنْ‏ تَوَاضَعَ‏ قَلْبُهُ‏ لِلَّهِ‏ لَمْ‏ یَسْأَمْ‏ بَدَنُهُ‏ مِنْ‏ طَاعَهِ اللَّه‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۹۰)
کسی که قلبش برای خداوند خاضع و فروتن باشد، بدنش از عبادت و اطاعت پرودگار خویش خسته نمی‌شود.

 

فِی وَصِیَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَام) عِنْدَ مَوْتِهِ: عَلَیْکَ‏ بِالتَّوَاضُعِ‏ فَإِنَّهُ‏ مِنْ‏ أَعْظَمِ‏ الْعِبَادَهِ.(بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۱۹)
امیر مؤمنان (علیه السلام) در وصیتش به هنگام وفات فرمود: بر تو باد تواضع! چون از بزرگ‌ترین عبادات است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَا لِی لَا أَرَی عَلَیْکُمْ حَلَاوَهَ الْعِبَادَهِ ؟ قَالُوا : وَ مَا حَلَاوَهُ الْعِبَادَهِ؟ قَالَ: التَّوَاضُعُ‏. (مجموعه ورام ج ‏۱ ص ۲۰۱)
چرا من در شما شیرینی عبادت را نمی‏‌بینم؟ عرض کردند:شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: إِنَّمَا أَقْبَلُ الصَّلَاهَ، لِمَنْ تَوَاضَعَ‏ لِعَظَمَتِی… (بحار الأنوار ج ‏۶۶ ص۳۹۱)

خداوند بزرگ و برتر فرمود: نماز تنها از کسی مقبول است که نسبت به عظمت من تواضع داشته باشد…

 

۴-۲- تواضع و عقل

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ رَأْسُ الْعَقْلِ، و التَّکَبُّر رَأسُ الجَهلِ. (عیون الحکم ص۶۷)
فروتنی، اساس اندیشه است و تکبر و غرور، اساس نادانی است.

 

اَلْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا هِشَامُ إِنَّ لُقْمَانَ قَالَ لِابْنِهِ: تَوَاضَعْ‏ لِلْحَقِّ تَکُنْ أَعْقَلَ النَّاس‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۲۹۹)
ای هشام! همانا لقمان به پسرش گفت: فروتنی کن تا عاقل‌ترین مردم باشی!

 

۴-۳- تواضع و علم

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: … إِنَ‏ الْعِلْمَ‏ ذُو فَضَائِلَ‏ کَثِیرَهٍ فَرَأْسُهُ‏ التَّوَاضُعُ. (بحار الأنوارج‏۱ ص۱۷۵)
… دانش فضیلت‌های بسیاری دارد که قلّه آن تواضع است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ ثَمَرَهُ الْعِلْمِ‏. (عیون الحکم ص ۴۲)
فروتنی، نتیجه‌ی علم و آگاهی است.

 

۴-۴- تواضع و شرافت و بزرگی

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: زِینَهُ الشَّرِیفِ التَّوَاضُعُ. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۰)
زینت انسان شریف و بزرگوار، تواضع است.

 

اَلسّجادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الشَّرَفُ‏ فِی‏ التَّوَاضُعِ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۱۶۱)
بزرگی در فروتنی است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَاصِلُ التَّوَاضُعِ‏ الشَّرَفُ. (عیون الحکم ص ۲۳۳)
نتیجه‌ی فروتنی، شرف است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ أَشْرَفُ‏ السُّؤْدَدِ.(غرر الحکم ص ۵۴)
فروتنی، شریف‌‏ترین آقایی و سیادت است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ سُلَّمُ الشَّرَفِ. (غررالحکم ص ۵۷)
فروتنی، نردبان شرف و برتری است‏.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ مِنْ مَصَایِدِ الشَّرَفِ. (غررالحکم ص ۸۰)
فروتنی، از ابزارهای شکار بلند مرتبگی است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: تَمَامُ الشَّرَفِ التَّوَاضُعُ‏. (غررالحکم ص ۳۱۷)
کمالِ شرافت به فروتنی است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بِکَثْرَهِ التَّوَاضُعِ‏ یَتَکَامَلُ الشَّرَفُ. (عیون الحکم ص ۱۸۸)
به سبب افزایش فروتنی، شرف و بزرگی کامل می شود.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بِشْرُکَ یُنْبِئُ عَنْ کَرَمِ نَفْسِکَ، وَ تَوَاضُعُکَ‏ یُنْبِئُ عَنْ شَرِیفِ خَلْقِکَ. (عیون الحکم ص۱۹۶)
خوشرویی تو بر بزرگواری نفس تو، و فروتنی تو بر شرافت ذاتی تو دلالت دارد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَفَی بِالتَّوَاضُعِ‏ شَرَفاً. (عیون الحکم ص ۳۸۵)
فروتنی برای بزرگی کافی است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ‏ کَانَ‏ مُتَوَاضِعاً لَمْ‏ یَعْدَمِ‏ الشَّرَفَ‏. (غرر الحکم ص۵۹۸)
کسی که فروتن باشد، بزرگی را نابود نکرده است.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا اکْتُسِبَ الشَّرَفُ بِمِثْلِ التَّوَاضُعِ‏. (عیون الحکم ص ۴۸۱)
چیزی همانند فروتنی، بزرگی نمی آورد.

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ زَکَاهُ الشَّرَفِ. (عیون الحکم ص ۴۱)
فروتنی کردن به مردم زکات شرف و بزرگی است.

 

۴-۵- تواضع و حسادت

اَلْعَسْکَرِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ نِعْمَهٌ لَا یُحْسَدُ عَلَیْهَا. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۳۷۴)
تواضع نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمی‌شود.

 

۴-۶- تواضع و حسب و نسب

اَلسّجادُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا حَسَبَ لِقُرَشِیٍّ وَ لَا عَرَبِیٍّ، إِلَّا بِتَوَاضُعٍ… (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۰)
هیچ افتخاری برای فرد قریشی و یا عرب نیست، مگر به فروتنی. ..

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ ‏. ..لَا حَسَبَ إِلَّا بِتَوَاضُعٍ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۴ ص ۱۶۸)
…افتخاری نیست مگر به فروتنی.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ التَّوَاضُعُ‏ زِینَهُ الْحَسَبِ… (بحار الأنوار  ج ‏۷۴ ص ۱۳۱)
فروتنی، زیباییِ شخصیت است…

 

۴-۷- تواضع در پوشیدن لباس

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ‏ تَرَکَ‏ لُبْسَ‏ ثَوْبِ‏ جَمَالٍ‏ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ تَوَاضُعاً کَسَاهُ اللَّهُ حُلَّهَ الْکَرَامَهِ. (بحار الأنوار ج ‏۶۸ ص ۴۲۵)
کسی که توان پوشیدن لباس زیبایی را دارد، ولی به جهت فروتنی از پوشیدن آن خودداری کند، خداوند بر او لباس جوانمردی بپوشاند.

 

۵- تواضع برای خداوند

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:. ..مَنْ تَوَاضَعَ‏ قَلْبُهُ لِلَّهِ لَمْ یَسْأَمْ بَدَنُهُ. ..(بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۹۰)

… هر کس دلی متواضع برای خدا داشته باشد، بدنش از اطاعت و بندگی خسته نمی‌شود…

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَفْضَلُ الْعِبَادَهِ الْعِلْمُ بِاللَّهِ وَ التَّوَاضُعُ‏ لَهُ. (بحار الأنوار ج‏۷۵ ص۲۴۷)
برترین عبادت، شناخت خدا و فروتنی در برابر اوست.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا عِزَّ إِلَّا لِمَنْ تَذَلَّلَ لِلَّهِ وَ لَا رِفْعَهَ إِلَّا لِمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ. (مشکاه الأنوار ص ۲۲۶)
کسی عزیز نمی‏‌شود؛ مگر اینکه نزد خدا فرومایه شود و کسی مقام پیدا نمی‌‏کند، مگر اینکه در نزد خدا فروتن باشد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۰)
هر کس برای خدا تواضع کند، الله او را بالا می‌برد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَ‏ فِی‏ السَّمَاءِ مَلَکَیْنِ‏ مُوَکَّلَیْنِ‏ بِالْعِبَادِ، فَمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَاهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ وَضَعَاهُ. (بحار الأنوار ج ‏۵۶ ص۱۹۱)
همانا در آسمان دو فرشته مأمور بر بندگان می‌باشند، که هرکس برای خدا تواضع کند، او را بالا می‌برند و هرکس تکّبر کند او را پایین آورند.

 

۶- تواضع اولیاء الهی

اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) بِمَفَاتِیحِ خَزَائِنِ الْأَرْضِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَهُ اللَّهُ عَمَّا أَعَدَّ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ شَیْئاً، فَاخْتَارَ التَّوَاضُعَ لِرَبِّهِ. (مشکاه الأنوار ص ۲۲۴)
سه مرتبه کلیدهای گنج‌های زمین را نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آوردند؛ بدون اینکه (در عوض) خداوند در روز قیامت چیزی از مقام آن حضرت بکاهد. ایشان (از بین آنها) تواضع در برابر پروردگارش را انتخاب کرد.

 

وَ قِیلَ‏ إِنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیَّ عَلَّمَ وَلَدَ الْحُسَیْنِ(عَلَیْهِ السَّلَامُ) : وَ مِنْ تَوَاضُعِهِ‏ (اَلحُسین عَلَیْهِ السَّلَام) أَنَّهُ مَرَّ بِمَسَاکِینَ وَ هُمْ یَأْکُلُونَ کِسَراً لَهُمْ عَلَی کِسَاءٍ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَدَعَوْهُ إِلَی طَعَامِهِمْ فَجَلَسَ مَعَهُمْ وَ قَالَ : لَوْ لَا أَنَّهُ صَدَقَهٌ لَأَکَلْتُ مَعَکُمْ ثُمَّ قَالَ : قُومُوا إِلَی مَنْزِلِی فَأَطْعَمَهُمْ وَ کَسَاهُمْ وَ أَمَرَ لَهُمْ بِدَرَاهِمَ. (بحار الأنوار ج ‏۴۴ ص ۱۹۱)
عبدالرحمان سلمی معلّم فرزند امام حسین (علیه السلام) : نمونه‌ی تواضع امام حسین (علیه السلام) این است که روزی از کنار چند فقیر عبور کرد که نان خشک خود را روی پارچه‌ای گذاشته بودند و می‌خوردند. به آنها سلام کرد و آنها او را به جمع خود دعوت کردند. حضرت نزد آنها نشست و فرمود: اگر این طعام صدقه نبود، با شما می‌خوردم. سپس فرمود: برخیزید و به خانه من بیایید. پس به آنها غذا و لباس داده و دستور داد برایشان چندین درهم بیاورند.

 

۷- تواضع در برابر پدر و مادر

اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ:عَلَیْکَ بِطَاعَهِ الْأَبِ وَ بِرِّهِ وَ التَّوَاضُعِ‏ وَ الْخُضُوعِ وَ الْإِعْظَامِ وَ الْإِکْرَام‏ لَهُ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۱ص ۷۶)
بر تو باد فرمانبری از پدر و نیکی به او و تواضع و خشوع و احترام به او و بزرگداشت او!

 

۸- تواضع برای دوستان و مؤمنین

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مِنَ التَّوَاضُعِ‏ أَنْ یَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ. (بحار الأنوار ج ‏۵۹ ص ۲۹۲)
نوشیدن باقی مانده ظرفِ برادرِ مؤمن، از تواضع است.

 

اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ: اصْحَبِ السُّلْطَانَ بِالْحَذَرِ وَ الصَّدِیقَ بِالتَّوَاضُعِ‏…(بحار الأنوار ج ‏۷۱ص ۱۶۷)
با سلطان، با احتیاط همنشینی کن، و با دوست، با تواضع…

 

۹- تواضع برای معلم و شاگرد

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ:… وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ الْعِلْمَ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْمَ وَ لَا تَکُونُوا عُلَمَاءَ جَبَّارِینَ فَذَهَبَ بَاطِلُکُمْ بِحَقِّکُمْ. (أمالی صدوق ص ۳۵۹)
… و نسبت به دانش آموزان خود تواضع کنید و نسبت به استاد خود فروتن باشید و از دانشمندان متکبّر نباشید که رفتار باطل شما، حق شما را از میان ببرد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ تَوَاضَعَ‏ لِلْمُتَعَلِّمِینَ وَ ذَلَّ لِلْعُلَمَاءِ سَادَ بِعِلْمِهِ… وَ رَأْسُ الْعِلْمِ التَّوَاضُعُ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۶)
کسی که برای شاگردان تواضع کند و برای دانشمندان خواری کشد، با آن علم بزرگی می‌یابد… قلّه‌ی علم، تواضع است…

 

۱۰- تواضع اغنیاء

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا أَحْسَنَ تَوَاضُعَ‏ الْأَغْنِیَاءِ لِلْفُقَرَاءِ طَلَباً لِمَا عِنْدَ اللَّهِ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ تِیهُ الْفُقَرَاءِ عَلَی الْأَغْنِیَاءِ اتِّکَالًا عَلَی اللَّهِ. (بحار الأنوار ج ‏۶۹ ص ۴۶)
چه زیباست تواضع ثروتمندان در برابر فقیران برای دریافت پاداشی که نزد خداست. و بهتر از آن، چه زیباست غرور تهیدستان در برابر ثروتمندان است، به خاطر اعتمادی که به خداوند دارند.

 

۱۱- فروتنی با زیردستان

اَللهُ تَعالی: وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (شعراء/۲۱۵)
و در برابر مؤمنانی که از تو پیروی می‌‏کنند، مهربان و فروتن باش‏.

 

هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلَّاهُ مِصْرَ: وَ اسْتَعِنْ‏ بِاللَّهِ‏ وَ اجْعَلْ‏ لِذَوِی‏ الْحَاجَاتِ‏ مِنْکَ‏ قِسْماً تُفَرِّغُ‏ لَهُمْ‏ فِیهِ‏ شَخْصَکَ‏ وَ ذِهْنَکَ‏ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ ثُمَّ تَأْذَنُ لَهُمْ عَلَیْکَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً تَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ الَّذِی رَفَعَکَ وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَ أَعْوَانَکَ‏ مِنْ أَحْرَاسِکَ وَ شُرَطِکَ تَخْفِضُ لَهُمْ فِی مَجْلِسِکَ ذَلِکَ جَنَاحَکَ وَ تُلِینُ لَهُمْ کَنَفَکَ‏ فِی مُرَاجَعَتَکِ وَ وَجْهِکَ حَتَّی یُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَیْرَ مُتَعْتِعٍ… (بحار الأنوار ج ‏۷۴ ص۲۵۸)
این است آنچه بنده‌ی خدا علی أمیر مؤمنان، فرمان داده است به مالک بن حارث اشتر در عهد خود به وی، هنگامی که او را بر مصر گماشته است: … و از خدا یاری جو و سهمی هم از وقت خود به حاجتمندان اختصاص بده و با همه‌ی دل متوجه آنان باش و به آنها اجازه ورود بده و با آنها همنشین شو تا برای خدایت که تو را مقام بلند داده تواضع‏ کرده باشی و در این موقع ارتش و یاران و پاسبانان را از خود دور کن، و با آنها تواضع‏ کن و در گفتگو و چهره‌ی خود نرمش کن تا هر کدام با تو سخن گویند به لکنت نیفتند و نهراسند…

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ مَعَ الرِّفْعَهِ کَالْعَفْوِ مَعَ الْقُدْرَهِ. (عیون الحکم ص ۵۸)
فروتنی با وجود والا بودن مقام، همچون عفو و گذشت است با وجود برخورداری از قدرت.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَکَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ. (نهج البلاغه نامه ۲۷)
با مردم فروتن باش، نرمخو و مهربان باش، گشاده رو و خندان باش.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ الْأَکْلُ مَعَ الخُدَّامِ مِنَ التَّوَاضُعِ‏ فَمَنْ أَکَلَ مَعَهُمْ اشْتَاقَتْ إِلَیْهِ الْجَنَّهُ. (بحار الأنوار ج ‏۵۹ ص ۲۹۱)
غذا خوردن با خدمتکاران از تواضع است. هر که با آنها هم غذا باشد، بهشت به او مشتاق است.

 

۱۲- آثار تواضع

۱۲-۱- بالا رفتن مقام

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فِی السَّمَاءِ مَلَکَیْنِ مُوَکَّلَیْنِ بِالْعِبَادِ فَمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَاهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ وَضَعَاهُ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۶)
در آسمان، دو فرشته‌اند که بر بندگان خدا گمارده شده‌اند. هر کس تواضع کند، او را بالا می‌برند و هر کس تکبّر ورزد، او را فرو می‌کشند.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَزِّلْ‏ نَفْسَکَ‏ دُونَ‏ مَنْزِلَتِهَا یُنَزِّلْکَ اللَّهُ فَوْقَ مَنْزِلَتِکَ. (عیون الحکم ص ۴۹۸)
نفس خویش را از مقام و منزلت خود پایین بیاور؛ آنگاه خداوند تو را در جایگاهی بالاتر از آن که داری، قرار خواهد داد.

 

اَلمسیحُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: طُوبَی لِلْمُتَوَاضِعِینَ! فِی الدُّنْیَا هُمْ أَصْحَابُ الْمَنَابِرِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ. (مجموعه ورام  ج ‏۱ ص ۲۰۱)
خوشا به حال فروتنانِ در دنیا که آنان صاحبان مقامات والا در روز قیامتند!

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا عَلِیُّ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَ‏ الْمُتَوَاضِعَ‏ فِی‏ قَعْرِ بِئْرٍ لَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ رِیحاً یَرْفَعُهُ فَوْقَ الْأَخْیَارِ فِی دَوْلَهِ الْأَشْرَار. (بحار الأنوار ج ‏۷۴ ص ۵۳)
ای علی! به خدا سوگند، اگر انسان متواضع و فروتن در ته چاهی باشد، خداوند عزیز و بلندمرتبه، بادی را می‌فرستد و او را بالاتر از بهترین مردم در دولت و حکومت انسان‌های شرور قرار می‌دهد.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ یَکْسُوکَ الْمَهَابَهَ ‏… (بحار الأنوار ج ‏۷۴ ص ۲۸۷)
اگر تواضع کردی اقتدار پیدا می‌کنی.

 

۱۲-۲- فضیلت

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ‏ یَنْشُرُ الْفَضِیلَهَ. (عیون الحکم ص ۱۹)
تواضع موجب نشر و آشکار شدن فضیلت می‌شود.

 

۱۲-۳- سلامتی

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: التَّوَاضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلَامَهَ. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۰)
تواضع برای تو سلامتی کسب می‌کند.

 

۱۲-۴- نعمت

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَهُ. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۳)
با فروتنی، نعمت کامل می‌شود.

 

۱۲-۵- خوش خلقی

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا کُمَیْلُ حُسْنُ خُلُقِ الْمُؤْمِنِ مِنَ التَّوَاضُعِ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۴ ص ۲۶۸)
ای کمیل! خوش اخلاقیِ مؤمن از تواضع است.

 

۱۲-۶- محبّت

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ثَلَاثَهٌ تُورِثُ الْمَحَبَّهَ الدِّینُ وَ التَّوَاضُعُ‏ ُ وَ الْبَذْل‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص ۲۲۹)

سه چیز است که محبّت می آورد: قرض دادن، فروتنی و بخشش.

 

۱۲-۷- تواضع، سنگری در برابر شیطان

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: … وَ اتَّخِذُوا التَّوَاضُعَ مَسْلَحَهً بَینَکمْ وَ بَینَ عَدُوِّکمْ إِبْلِیسَ‏ وَ جُنُودِهِ، فَإِنَّ لَهُ مِنْ کلِّ أُمَّهٍ جُنُوداً، وَ أَعْوَاناً، وَ رَجِلًا، وَ فُرْسَاناً وَ لَا تَکونُوا کالْمُتَکبِّرِ عَلَی ابْنِ أُمِّهِ مِنْ غَیرِ مَا فَضْلٍ جَعَلَهُ اللَّهُ فِیهِ سِوَی مَا أَلْحَقَتِ، الْعَظَمَهُ بِنَفْسِهِ… (بحار الأنوار ج ‏۱۴ص۴۶۷)
و فروتنی را سنگر میان خود و شیطان و لشکریانش قرار دهید؛ زیرا شیطان از هر گروهی لشکریان و یارانی سواره و پیاده دارد. و شما مانند قابیل نباشید که بر برادرش تکبّر کرد. خدا او را برتری نداد، ولی او خود را بزرگ می‌پنداشت…

 

۱۲-۸- پاداش

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ ‏ ثَلَاثَهٌ لَا یَزِیدُ اللَّهُ‏ بِهِنَّ إِلَّا خَیْراً التَّوَاضُعُ لَا یَزِیدُ اللَّهُ بِهِ إِلَّا ارْتِفَاعاً وَ ذُلُّ النَّفْسِ لَا یَزِیدُ اللَّهُ بِهِ إِلَّا عِزّاً وَ التَّعَفُّفُ لَا یَزِیدُ اللَّهُ بِهِ إِلَّا غِنًی. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۳)
سه چیز است که خداوند جز فزونی به آنها نمی‌دهد: به تواضعِ شخص، جز سربلندی نمی‌افزاید. به خوار شمردن او، جز عزت نمی‌افزاید و به خودداری از سؤالش، جز بی نیازی نمی‌افزاید.

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا تَوَاضَعَ‏ أَحَدٌ  إِلَّا زَادَهُ اللَّهِ جَلَالَهً. (عیون الحکم ص ۴۷۷)
کسی فروتنی نمی‌کند، مگر این که خداوند بزرگی او را افزایش می‌دهد.

 

۱۳- تواضع ناپسند

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:‏‏ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِیَّاکَ أَنْ تُظْهِرَ مِنْ نَفْسِکَ، الْخُشُوعَ وَ التَّوَاضُعَ‏ لِلْآدَمِیِّینَ وَ أَنْتَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ رَبِّکَ مُصِرٌّ عَلَی الْمَعَاصِی وَ الذُّنُوبِ. یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی‏: {یَعْلَمُ خائِنَهَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ.}. (مؤمن/ ۱۹) (بحار الأنوار ج ‏۷۴ ص ۱۰۹)

ای پسر مسعود! بترس که برای مردم اظهار خضوع و فروتنی کنی و نسبت به خدا سرکشی کنی و بر گناهان اصرار ورزی! همانا خداوند بزرگ می‌فرماید: {[خدا] نگاه‌های دزدانه و آنچه را که دل‌ها نهان می‌دارند، می‌داند.}

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ مَنْ أَتَی غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ‏ لِغِنَائِهِ، ذَهَبَ اللَّهُ بِثُلُثَیْ دِینِهِ. (بحار الأنوار ج ‏۶۹ ص ۱۹۶)
هر کس نزد توانگری برود و برای توانگریش او را احترام کند، خداوند یک سوم دین او را می‌برد.

 

اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ:. ..وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّوَاضُعَ‏ لِغَنِیٍّ، فَمَا تَضَعْضَعَ أَحَدٌ لِغَنِیٍّ، إِلَّا ذَهَبَ نَصِیبُهُ مِنَ الْجَنَّهِ. (جامع الأخبار ص ۱۵۶)
… و از تواضع‏ برای ثروتمند بپرهیزید، که کسی برای ثروتمند تواضع‏ نمی کند، جز آن که نصیب او از بهشت ‏از بین می‌رود.

 

۱۴- پرهیز از تکبّر

اَللهُ تَعالی: وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا. (اسراء/ ۳۷)
با تکبر و سرمستی در زمین راه مرو، که زمین را نخواهی شکافت و به بلندی کوه‌ها نخواهی رسید.

 

اَللهُ تَعالی: وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً، إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ. (لقمان/ ۱۸)
متکبرانه روی از مردم برمگردان، و در زمین با ناز و غرور راه مرو، همانا خدا هیچ خودپسند فخرفروش را دوست ندارد.

 

اَلْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَجَباً لِلْمُتَکَبِّرِ الْفَخُورِ الَّذِی کَانَ بِالْأَمْسِ نُطْفَهً وَ هُوَ غَداً جِیفَهٌ. (بحار الأنوار ج ‏۷۲ ص ۱۲۱)
شگفتا از متکبّر فخرفروش که دیروز نطفه بوده و فردا مُردار شود!

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّهٍ مِنْ کِبْرٍ. (بحار الأنوار ج ‏۲  ص ۱۴۳)
کسی که درونش ذرّه‌‏ای تکبّر و خودخواهی باشد، داخل بهشت نمی‏‌شود.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ضَادُّوا الْکِبْرَ بِالتَّوَاضُعِ‏. (عیون الحکم ص ۳۰۹)
به وسیله‌ی تواضع با تکبّر که ضد آن است مقابله کنید.

 

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَوْ رَخَّصَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِی الْکِبْرِ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ؛ لَرَخَّصَ فِیهِ لِأَنْبِیَائِهِ، لَکِنَّهُ کَرَّهَ إِلَیْهِمُ التَّکَبُّرَ وَ رَضِیَ لَهُمُ التَّوَاضُعَ‏. (عیون الحکم ص۴۱۷)
اگر بنا بود خداوند به فردی از بندگان خود اجازه کِبر و بزرگ منشی دهد، بی گمان این اجازه را به پیامبران و دوستان خاصّ خود می‌داد، اما خداوند سبحان تکبّر را در نظرشان ناپسند ساخت و برایشان فروتنی پسندید.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ الْمُتَکَبِّرِینَ یُجْعَلُونَ فِی‏ صُوَرِ الذَّرِّ یَتَوَطَّؤُهُمُ النَّاسُ حَتَّی یَفْرُغَ اللَّهُ مِنَ الْحِسَابِ. (بحار الأنوار ج ‏۷ ص ۲۰۱)
متکبّران به شکل مورچه (در روز قیامت) محشور می‌شوند و مردم آنان را پایمال می‌کنند تا خداوند از حساب فارغ شود.

 

اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ (عَلَیْهِ السَّلَام) :یَا دَاوُدُ کَمَا أَنَّ أَقْرَبَ النَّاسِ‏ مِنَ اللَّهِ الْمُتَوَاضِعُونَ کَذَلِکَ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْمُتَکَبِّرُون.‏ (کافی ج ‏۲ ص ۱۲۴)
از وحی‌های خداوند عزیز و بلندمرتبه به داوود (علیه السلام) این بود: ای داوود! همچنان که نزدیک‌ترین مردم به خدا فروتنانند، دورترین مردم از خدا گردن فرازانند.