آداب زکات

چکیده

زکات از فروع دین و نشانِ توجه خداوند به بندگان نیازمند است. در آداب زکات، چگونگی رساندن آن به نیازمندان و آثار و احکام آن و… آمده است. در قرآن کریم، زکات هم‌ردیف نماز ذکر شده است. پیشوایان معصوم علیهم السلام به عنوان الگوهای دین، همواره اهل پرداخت زکات بوده‌اند.

 

۱- معنی و مفهوم زکات

«زکات» در لغت، به دو معنا آمده است: یکی رشد و نمو و دیگری، پاکی.(لسان العرب)

اصل زکات را به‌ معنای رشدی که از برکت خداوند به‌دست آمده، می‌داند. (مفردات راغب)

صدقه در اصل برای امور مستحبی و زکات در امور واجب استعمال می‌شود؛ اما به زکات واجب از آن جهت که صاحبش آن را از روی میل و رغبت می‌پردازد، صدقه نیز می‌گویند (مفردات راغب)

در فقه اسلامی، زکات عبارت است از: حقّ واجبی که به بخشی از اموال برخی افراد غنی و ثروتمندِ جامعه تعلق می‌گیرد و باید به نفع فقرا برای صرف در مصالح عمومی پرداخت شود.

 

۲- اهمّیّت زکات

اَللهُ تَعالی: الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ… (حج/۴۱)

همانان که اگر آنان را در زمین قدرت و تمکّن دهیم، نماز را برپا می‌دارند، و زکات می‌پردازند.

 

اَللهُ تَعالی: فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ. (مجادله/۱۳)

پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید.

 

اَللهُ تَعالی: أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. (توبه/۱۰۴)

آیا ندانسته‌اند که فقط خداست که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و صدقات را دریافت می‌کند؟ و همانا خداست که بسیار توبه‌پذیر و مهربان است.

 

اَللهُ تَعالی: وَ جَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا. (مریم/۳۱)

و هر جا که باشم بسیار بابرکت و سودمندم قرار داده، و مرا تا زنده‌ام به نماز و زکات سفارش کرده است.

 

اَللهُ تَعالی: وَ مَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَ يُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَ ذَٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ. (بیّنه/۵)

در حالی که فرمان نیافته بودند جز آنکه خدا را بپرستند، و ایمان و عبادت را برای او از هرگونه شرکی خالص کنند، و حق گرا باشند، و نماز را برپا دارند، و زکات بپردازند؛ و این است آیین استوار و ثابت.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَی خَمْسٍ‏ عَلَی الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ‏ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَايَةِ… (کافی ج ۲ ص ۱۸)

اسلام روی پنج پايه نهاده شده است: نماز، زكات، روزه، حج و ولايت‏.

 

الرِّضَا علیه السلام: إِنَّ‏ اللَّهَ‏ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ‏ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَی:‏ أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ فَمَنْ صَلَّی وَ لَمْ يُزَكِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ… (وسائل الشیعه ج ۹ ص ۲۵)

خداوند به سه کار، همراه با سه کار دیگر فرمان داده است: فرمان به نماز و زکات داده است. پس کسی که نماز بجا بیاورد ولی زکات را نپردازد، نمازش از او پذیرفته نمی‌شود…

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ شَيْئاً أَشَدَّ عَلَيْهِمْ مِنَ الزَّكَاةِ وَ فِيهَا تَهْلِكُ عَامَّتُهُمْ. (وسائل الشیعه ج ۹ ص ۲۸)

خداوند بر این امّت چیزی دشوارتر از زکات واجب نکرده است، در زکات است که خیلی از آنان به هلاکت می‌رسند.

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَا أَدَّی أَحَدٌ الزَّكَاةَ فَنَقَصَتْ مِنْ مَالِهِ‏ وَ لَا مَنَعَهَا أَحَدٌ فَزَادَتْ فِي مَالِهِ. (کتاب من لا يحضره الفقيه ج ‏۲ ص ۱۱)

با پرداخت زکات، از ثروت کسی کم نشده است، همانطور که با خودداری از پرداخت آن، ثروت کسی زیاد نشده است.

 

۳- آثار زکات

3-1- پاکیزگی روح

فاطِمَةُ الزّهراءِ علیهاالسلام فِی الخُطبةِ الفَدَکیّةِ:… فَجَعَلَ اللَّهُ الْإِيمَانَ تَطْهِيراً لَكُمْ مِنَ الشِّرْكِ، وَ الصَّلَاةَ تَنْزِيهاً لَكُمْ عَنِ الْكِبْرِ، وَ الزَّكَاةَ تَزْكِيَةً لِلنَّفْسِ‏، وَ نَمَاءً فِي الرِّزْق… (بحار الانوار ج ۲۹ ص ۲۲۳)

خداوند ایمان را مایه‌ی پاکیزگی شما از شرک قرار داد و نماز را مایه‌ی دور شدن شما از تکبّر قرار داد و زکات را مایه‌‌ی پاکیزگی نفس و افزایش روزی قرار داد.

 

3-2-کمال ایمان

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ يَا عَلِيُّ سَبْعَةٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ فَقَدِ اسْتَكْمَلَ حَقِيقَةَ الْإِيمَانِ وَ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ… أَحْسَنَ صَلَاتَهُ‏ وَ أَدَّی زَكَاةَ مَالِه‏ ِ… (کتاب من لا يحضره الفقيه ج ۴ ص۳۵۹)

ای علی! هر كس دارای اين هفت خصلت باشد، به کمال حقيقت ايمان رسيده است، و درهای بهشت به روی او باز گرديده… نماز خود را با وجه نيكویی ادا کند، و زكات مال خود را بدهد…

 

3-3- تقویت برادری

اَللهُ تَعالی: فَإِنْ تَابُوا وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ. (توبه/۱۱)

پس اگر [از پیمان شکنی، قطع رحم، کفر و شرک] توبه کنند و نماز را بر پا دارند و زکات بپردازند، برادران دینی شمایند؛ و ما آیات خود را برای گروهی که [واقعیات را] می‌دانند، به صورت‌های گوناگون بیان می‌کنیم.

 

3-4- تقویت بنیان دینی مردم

اَلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَنَّ عِلَّةَ الزَّكَاة… فِي أَمْوَالِكُمْ إِخْرَاجُ الزَّكَاة… الْحَثِ‏ لَهُمْ عَلَی الْمُوَاسَاةِ وَ تَقْوِيَةِ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُمْ عَلَی أَمْرِ الدِّين‏… (کتاب من لا يحضره الفقيه ج ۲ ص ۸)

همانا دلیل پرداخت زکات… تشويق اغنيا به مواسات، و تقويت فقرا را در پی می‌‏آورد، و ايشان را در كار دين نيرومند می‌سازد.

 

3-5- فرو نشاندن خشم خدا

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ الزَّكَاةُ قَنْطَرَةُ الْإِسْلَامِ‏ فَمَنْ أَدَّاهَا جَازَ الْقَنْطَرَةَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتَبَسَ دُونَهَا، وَ هِيَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّب‏… (امالی طوسی ص ۵۲۲)

زكات پل اسلام است؛ هر كس ادا كرد از پل بگذرد و هر کس آن را منع  کند، به سبب آن محبوس است و زکات خشم پروردگار را خاموش می‌کند.

 

3-6- محبوب شدن نزد خدا

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ:… وَ أَنَّ أَحَبَ‏ النَّاسِ‏ إِلَی‏ اللَّهِ‏ تَعَالَی‏ أَسْخَاهُمْ‏ كَفّاً وَ أَسْخَی النَّاسِ مَنْ أَدَّی زَكَاةَ مَالِهِ وَ لَمْ يَبْخَلْ عَلَی الْمُؤْمِنِينَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ لَهُمْ فِي مَالِهِ. (وسائل الشیعه ج ۹ ص ۱۲)

محبوب‌ترین مردم پیش خداوند، سخاوتمندترین آنهاست و سخاوتمندترین فرد کسی است که زکات مالش را بپردازد و در مورد واجب مالی خودش، نسبت به مؤمنان بخل نداشته باشد.

 

3-7- درمان بخل

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ مَنْ أَدَّی الزَّكَاةَ… فَقَدْ وُقِيَ‏ مِنَ‏ الشُّحِ‏. (مستدرك الوسائل ج ‏۷ ص ۳۲)

هر كس زكات مال خود را بپردازد… قطعاً از بخل حفظ شده است.

 

3-8- خشنودی خدا

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً بَعَثَ إِلَيْهِ مَلَكاً مِنْ خُزَّانِ الْجَنَّةِ فَيَمْسَحُ‏ صَدْرَهُ‏ وَ يُسَخِّي‏ نَفْسَهُ‏ بِالزَّكَاة. (بحار الانوار ج ۹۳ ص ۱۹)

هر گاه خداوند خير بنده‌‏ای را بخواهد، فرشته‌ای از خزانه‌دارانِ بهشت را می‏‌فرستد تا سینه او را مسح کند و قلب او را برای پرداخت زکات سخاوتمند سازد.

 

3-9- اصلاح جامعه

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ لَا تَزَالُ أُمَّتِي بِخَيْرٍ مَا لَمْ يَتَخَاوَنُوا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ فَإِذَا لَمْ يَفْعَلُوا ذَلِكَ ابْتُلُوا بِالْقَحْطِ وَ السِّنِينَ. (بحار الانوار ج ۷۲ ص ۱۷۲)

امّت من تا وقتی که خیانت نکنند و امانت‌ها را ردّ کنند و زکات را بپردازند، در خیر و سعادت خواهند بود؛ ولی هرگاه که چنین نکنند، به قحطی و خشكسالی طولانی دچار خواهند شد.

 

3-10- آمرزش گناهان

اَللهُ تَعالی: وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ. (مائده/۱۲)

و خدا به آنان فرمود: همانا من با شمایم، اگر نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و به پیامبرانم ایمان آورید و آنان را تقویت و یاری کنید و به خدا وامی نیکو دهید، به تحقیق گناهانتان را محو می‌کنم.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ الزَّكَاةُ تُذْهِبُ الذُّنُوب‏. (کافی ج ۲ ص ۱۹)

زکات، گناهان را از بین می‌برد.

 

3-11- افزایش روزی

اَلْبَاقِرُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: يَا جَابِرُ… الزَّكَاةُ تَزِيدُ فِي الرِّزْقِ.. ‏. (بحار الأنوار ج ‏۷۵ ص۱۸۳)

ای جابر(جابر بن يزيد جعفی)…  زكات موجب افزايش روزی است.

 

3-12- حفظ اموال

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ وَ دَاوُوا مَرْضَاكُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ مَا تَلِفَ مَالٌ فِي بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا بِمَنْعِ الزَّكَاةِ. (ثواب الاعمال ص۴۶)

اموال خود را با دادن زکات حفظ کنید و بیماران خود را با دادن صدقه مداوا کنید. به درستی که هیچ مالی در بیابان و در دریا از بین نرفت، مگر آنکه زکات آن داده نشده است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ دَاوُوا مَرْضَاكُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاة. (بحار الانوار ج ۱۰ ص ۹۹)

بیماران خود را با صدقه مداوا کنید، و اموالتان را هم با پرداخت زکات حفظ کنید.

 

3-13- دفع بلا

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يُصَلِّي مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يُصَلِّي مِنْ شِيعَتِنَا وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلَی تَرْكِ الصَّلَاةِ لَهَلَكُوا وَ إِنَّ اللَّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يُزَكِّي مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يُزَكِّي وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلَی‏ تَرْكِ‏ الزَّكَاةِ لَهَلَكُوا،… (کافی ج ۲ ص ۴۵۱)

خداوند به واسطه‌ی نمازگزاران شیعه، بلا را از شیعیانی که نماز نمی‌خوانند دفع می‌کند، و اگر همه نماز را ترک کنند، هلاک خواهند شد. و خداوند به خاطر زکات‌پردازان شیعه، بلا را از کسانی که زکات نمی‌دهند، دفع می‌کند و اگر همه زکات را ترک کنند، نابود خواهند شد…

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ:… وَ إِنَّ اللَّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يُزَكِّي مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يُزَكِّي وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلَی تَرْكِ الزَّكَاةِ لَهَلَكُوا… وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ‏ بَعْضَهُمْ‏ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِينَ‏» فَوَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ‏ إِلَّا فِيكُمْ وَ لَا عَنَی بِهَا غَيْرَكُمْ.} (بقره/۲۵۱) (کافی ج ۲ ص ۴۵۱)

و همانا خداوند به خاطر کسانی از شیعیان ما  که زکات می‌دهند، انواع بلاها را از سایر مردم دفع می‌کند و اگر زکات این گروه نبود، همه یکجا نابود می‌شدند… و اين است گفتار خدای عزیز و بلندمرتبه: {و اگر خداوند برخی از مردم را به وسيله‌ی برخی ديگر دفع نمی‌كرد، قطعاً زمين تباه می‌گرديد. ولی خداوند نسبت به جهانيان تفضّل دارد.} فرمود: به خدا سوگند! اين آيه جز در باره‌ی شما (شیعیان) نازل نگشته، و ديگری جز شما از آن مقصود نيست.

 

3-14- رحمت الهی

اَللهُ تَعالی: وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ الَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ. (اعراف/۱۵۶)

و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است، پس به زودی آن را برای کسانی که [از شرک، کفر، بت پرستی و ارتداد] می‌پرهیزند و زکات می‌پردازند و به آیات من ایمان می‌آورند، مقرّر و لازم می‌دارم.

 

3-15- گره  گشایی

اَللهُ تَعالی: فَأَمَّا مَنْ أَعْطَیٰ وَاتَّقَیٰ وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنَیٰ فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَیٰ. (لیل/۵-۷)

اما کسی که [ثروتش را در راه خدا] انفاق کرد و پرهیزکاری پیشه ساخت و وعده نیکوتر را [که وعده خدا نسبت به پاداش انفاق و پرهیزکاری است] باور کرد؛ پس به زودی او را برای راه آسانی [که انجام همه‌ی اعمال نیک به توفیق خداست] آماده می‌کنیم.

 

3-16- فقر زدایی

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِيٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَی [جَدُّهُ‏] سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِك‏. (نهج البلاغه حکمت ۳۳۴)

همانا خدای سبحان روزی فقراء را در ثروت اغنيا واجب کرده، پس فقيری گرسنه نمی‏‌ماند، جز با منع ثروتمند و خداوند تعالی گرسنگی فقيران را از ثروتمندان بازخواست خواهد كرد.

 

3-۱۷- نزدیکی به خدا

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ثُمَ‏ إِنَ‏ الزَّكَاةَ جُعِلَتْ‏ مَعَ‏ الصَّلَاةِ قُرْبَاناً لِأَهْلِ‏ الْإِسْلَام‏. (کافی ج ۵ ص ۳۷)

زكات را نيز مانند نماز وسيله‌ی تقرّب مسلمانان به خداوند قرار داده‏ اند.

 

۴- آثار عدم پرداخت زکات

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ:… مَا مِنْ مَالٍ يُصَابُ إِلَّا بِتَرْكِ الزَّكَاةِ. (کافی ج ۳ ص ۵۰۵)

هيچ مالی دچار آفت نمی‌‏شود، جز در اثر ترك زكات.

 

۵- حکمت زکات

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّمَا وُضِعَتِ الزَّكَاةُ اخْتِبَاراً لِلْأَغْنِيَاءِ وَ مَعُونَةً لِلْفُقَرَاءِ وَ لَوْ أَنَ‏ النَّاسَ‏ أَدَّوْا زَكَاةَ أَمْوَالِهِمْ‏ مَا بَقِيَ‏ مُسْلِمٌ‏ فَقِيراً مُحْتَاجاً وَ لَاسْتَغْنَی بِمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ إِنَّ النَّاسَ مَا افْتَقَرُوا وَ لَا احْتَاجُوا وَ لَا جَاعُوا وَ لَا عَرُوا إِلَّا بِذُنُوبِ الْأَغْنِيَاءِ وَ حَقِيقٌ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَمْنَعَ رَحْمَتَهُ مَنْ مَنَعَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِه‏،… (کتاب من لا يحضره الفقيه ج ‏۲ ص ۷)

همانا كه زكات برای آزمايش اغنيا، و كمك به فقرا وضع شده است، و اگر مردم زكات اموال خود را می‏‌پرداختند، هيچ مسلمانی فقير و محتاج نمی‌‏ماند، و هر آينه با سهمی كه خدای عزیز و بلندمرتبه برای او مقرّر فرموده است مستغنی می‌شد، و مردم فقير و محتاج و گرسنه و برهنه نشده‏‌اند، مگر به علت گناهان اغنيا و خدای عزیز و بلندمرتبه را سزاوار است كه رحمت خود را از كسی كه حقّ خدا در مال خود را بازداشته است، بازدارد…

 

۶- انواع زکات

۶-۱- زکات فطره

سُئِلَ اَلصَّادِقُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: {قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّی.‏}(اعلی/14) قَالَ مَنْ أَخْرَجَ الْفِطْرَةَ فَقِيلَ لَهُ‏ {وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی.}(اعلی/15}‏ قَالَ خَرَجَ إِلَی الْجَبَّانَةِ فَصَلَّی.(کتاب من لا یحضره الفقیه ج ۱ ص ۵۱۰)

از امام صادق (عليه السّلام) تفسير اين آيه را سؤال كردند كه خداوند عزیز و بلندمرتبه می‌فرمايد: (رستگار شد كسی كه زكات داد) آن حضرت فرمود: مراد كسی است كه زكات فطره را از مال خود بيرون كرد. سؤال شد: {و ذكر نام پروردگار خود كند و نماز بجا آورد} مراد چيست؟ فرمود: آنكه به صحرا و دشت (ذكر گويان) بيرون شود و نماز عيد كند.

۶-۲- زکات علم

اَلْبَاقِرُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْعِلْمِ‏ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اللَّهِ. (کافی ج ۱ ص ۴۱)

زكات علم، اين است كه آن را به بندگان خدا بياموزی.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْعِلْمِ‏ بَذْلُهُ‏ لِمُسْتَحِقِّهِ‏ وَ إِجْهَادُ النَّفْسِ فِي الْعَمَلِ بِه‏. (غرر الحکم ص ۳۹۱)

زكات علم، عطای آن است به مستحقّ آن و وادار کردن نفس در عمل كردن به آن.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْعِلْمِ نَشْرُهُ. ‏(تصنیف غرر ص ۴۴)

زكات علم، پراكنده كردن آن است.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ زَكَاةُ الْعِلْمِ تَعْلِيمُهُ مَنْ لَا يَعْلَمُهُ.(عدة الداعی ص ۷۲)

زكات دانش، اين است كه آن را به كسی كه نمی‌‏داند، بياموزی.

 

۶-۳- زکات مال

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْمَالِ‏ الْإِفْضَال‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكات مال، بخشندگی است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْيَسَارِ بِرُّ الْجِيرَانِ وَ صِلَةُ الْأَرْحَام‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكات توانگری (و فراخی روزی)، نيكی كردن به همسايگان است و رسيدن به خويشاوندان.

 

۶-۴- زکات آبرو

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْجَاهِ بَذْلُه‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكات آبرو، بخشش آن است.

 

۶-۵- زکات قدرت

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْقُدْرَةِ الْإِنْصَاف‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكاة توانایی، انصاف (با مردم) ‏است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الْعَفْوُ زَكَاةُ الْقُدْرَة. (تصنیف غرر ص ۳۴۲)

عفو و در گذشتن، زكات قدرت است.

 

۶-۶- زکات زیبایی

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْجَمَالِ‏ الْعَفَاف‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكات جمال، (زيبایی صورت) عفاف است.‏

 

۶-۷- زکات پیروزی

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الظَّفَرِ الْإِحْسَان‏. (غررالحکم ص ۳۹۰)

زكات پيروزی، احسان است.

 

۶-۸- زکات سلامت بدن

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْبَدَنِ‏ الْجِهَادُ وَ الصِّيَام‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكات بدن، جهاد و روزه است.‏

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الصِّحَّةِ السَّعْيُ‏ فِي‏ طَاعَةِ اللَّه‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكات سلامتی بدن، سعی كردن در فرمانبرداری خداست.

 

۶-۹- زکات شجاعت

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الشَّجَاعَةِ، الْجِهَادُ فِي‏ سَبِيلِ‏ اللَّه‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكات شجاعت، جهاد كردن در راه خداست.

 

۶-۱۰- زکات فرمانروایی

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ السُّلْطَانِ‏ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوف‏. (غرر الحکم ص ۳۹۰)

زكات سلطنت و پادشاهی، رسيدن به فرياد ستمديده‌ی بيچاره است.

 

۶-۱۱- زكات نعمت‌ها

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ النِّعَمِ‏ اصْطِنَاعُ‏ الْمَعْرُوف‏. (غررالحکم ص ۳۹۰)

زكات نعمت‌ها احسان كردن است.

 

اَلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِخْرَاجُ الزَّكَاةِ… مَعَ مَا فِي ذَلِكَ‏ مِنْ أَدَاءِ شُكْرِ نِعَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ الطَّمَعِ فِي الزِّيَادَةِ مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الزِّيَادَةِ وَ الرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ لِأَهْلِ الضَّعْفِ،… (کتاب من لا يحضره الفقيه ج ‏۲ ص ۸)

اضافه بر اين، پرداختن زكات ادای شكر نعمت‌های خدای عزیز و بلندمرتبه، و اميد بستن به آن افزایشی است كه در اثر شُكر در مال پديد می‏ آيد. به علاوه آن فزونی كه از طبيعت زكات به مال عايد می‏شود، مضافا به رأفت و رحمتی كه از اين رهگذر شامل حال ضعفا می‏‌شود.

 

۶-۱۲- زکات اعضای بدن

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: عَلَی كُلِّ جُزْءٍ مِنْ أَجْزَائِكَ زَكَاةٌ وَاجِبَةٌ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ عَلَی كُلِّ شَعْرَةٍ بَلْ عَلَی كُلِّ لَحْظَةٍ فَزَكَاةُ الْعَيْنِ النَّظَرُ بِالْعَبْرَةِ وَ الْغَضُّ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَا يُضَاهِيهَا وَ زَكَاةُ الْأُذُنِ اسْتِمَاعُ الْعِلْمِ وَ الحِكْمَةِ وَ الْقُرْآنِ وَ فَوَائِدِ الدِّينِ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ وَ النَّصِيحَةِ وَ مَا فِيهِ نَجَاتُكَ بِالْإِعْرَاضِ عَمَّا هُوَ ضِدُّهُ مِنَ الْكَذِبِ وَ الْغِيبَةِ وَ أَشْبَاهِهَا وَ زَكَاةُ اللِّسَانِ النُّصْحُ لِلْمُسْلِمِينَ وَ التَّيَقُّظُ لِلْغَافِلِينَ وَ كَثْرَةُ التَّسْبِيحِ وَ الذِّكْرِ وَ غَيْرِهِ وَ زَكَاةُ الْيَدِ الْبَذْلُ وَ الْعَطَاءُ وَ السَّخَاءُ بِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْكَ بِهِ وَ تَحْرِيكُهَا بِكِتْبَةِ الْعُلُومِ وَ مَنَافِعَ يَنْتَفِعُ بِهَا الْمُسْلِمُونَ فِي طَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ الْقَبْضُ عَنِ الشُّرُورِ وَ زَكَاةُ الرِّجْلِ السَّعْيُ فِي حُقُوقِ اللَّهِ تَعَالَی مِنْ زِيَارَةِ الصَّالِحِينَ وَ مَجَالِسِ الذِّكْرِ وَ إِصْلَاحِ النَّاسِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ وَ الْجِهَادِ وَ مَا فِيهِ صَلَاحُ قَلْبِكَ وَ سَلَامَةُ دِينِكَ… (بحار الانوار ج ۹۳ ص ۷)

بر هر جزء از اجزای تو و بر هر عضو از اعضای تو، زكاتی از طرف خدای عزیز و بلندمرتبه واجب است، و حقّی است لازم، بلكه بر هر موی بدن تو و بر هر نظر كردن تو، زكاتی است مقرّر و ثابت. پس زكات چشم، نظر كردن است بر مخلوقات، و عبرت گرفتن از آنها و فرو بستن او است از هر چه حرام است و از هر چه باعث شهوت نفس است. زكات گوش، گوش كردن هر چيزی است كه فايده آخرت در شنيدن او باشد. مثل قرآن و حكمت و وعظ و نصيحت، و گوش نكردن هر چه نجات آخرت در گوش نكردن او باشد، مثل دروغ و بهتان و مثل اینها. و زكات زبان، نصيحت ‏كردن مسلمانان است و بيدار كردن و به راه آوردن غافلان، و بسيار كردن تسبيح و ذكر الهی به دل و زبان. و زكات دست، احسان و بخشش كردن است بر ارباب فقر و حاجت، به آنچه‏ خداوند عالم كرامت فرموده است. و حركت دادن او است به نوشتن كتاب‌های علمی و نوشتن چيزی كه به وسيله‌ی آن در بندگی خدای تعالی نفعی عايد مسلمانان شود. و به سبب آن نوشته، بندگان خدا را از عمل‌های بد، امتناع کنند و از شرور و آفات دنيوی و اخروی، منزجر شوند. و زكات پا، رفتن به جايی است كه رضای الهی متعلّق به او باشد، مثل رفتن به دیدار صالحان و رفتن به مجالس ذكر و برای برقراری صلح ميان مسلمانان، و صله رحم  و برای كارزار با كفّار در راه خدا و آنچه در آن صلاح دنيا و دین او باشد.

 

۷- موارد مصرف زکات

اَللهُ تَعالی: إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ  وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ. (توبه/۶۰)

صدقات(زکات)، فقط ویژه نیازمندان و تهیدستان [زمین گیر] و کارگزاران [جمع و پخش آن] و آنانکه باید [به خاطر تمایل به اسلام] قلوبشان را به دست آورد، و برای [آزادی] بردگان و [پرداخت بدهی] بدهکاران و [هزینه کردن] در راه خدا [که شامل هر کار خیر و عام المنفعه می‌باشد] و در راه ماندگان است؛ [این احکام] فریضه‌ای از سوی خداست، و خدا دانا و حکیم است.

 

۸- ترک زکات

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: السُّرَّاقُ ثَلَاثَةٌ مَانِعُ الزَّكَاةِ وَ مُسْتَحِلُّ مُهُورِ النِّسَاءِ وَ كَذَلِكَ‏ مَنِ‏ اسْتَدَانَ‏ وَ لَمْ يَنْوِ قَضَاءَهُ. (خصال ج ۱ ص ۱۵۳)

دزدها بر سه دسته ‏اند: كسی كه زكات خود را ندهد، كسی كه مِهریه‌ی زن‌ها را بر خود حلال داند و رد نكند و كسی كه قرض كند و قصد پس دادن ندارد.

 

۹- سرزنش عدم دریافت زکات

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: تَارِكُ الزَّكَاةِ وَ قَدْ وَجَبَتْ لَهُ كَمَانِعِهَا وَ قَدْ وَجَبَتْ عَلَيْهِ.‏(ثواب الاعمال ص۲۳۶)

كسی كه گرفتن زكات (به خاطر نياز شديدی كه دارد) برای او واجب است، ولی از گرفتن آن خودداری می‏‌كند، به منزله كسی است كه از پرداخت زكات واجب سر باز می‏‌زند.