آداب عدالت و انصاف

 

چکیده

عدالت از صفات پسندیده‌ای است که خداوند به آن موصوف است و بر انسان‌ها نیز تکلیف است که آن را رعایت کنند. در آداب عدالت و انصاف، اهمیت و آثار آن آمده است که مبتنی بر توصیه‌های قرآن و عترت است.

 

1- معنی و مفهوم عدل و انصاف

راغب در مفردات می‌گوید:  عدالت و معادله لفظی است که معنای مساوات را شامل می‌شود. پس عدل یعنی تقسیم یکسان.

انصاف، اعطاء حق است. انصاف داشته باش، هنگامی که حق گرفته شد و حق را نیز اعطاء کن. (لسان العرب ج 9 ص 333)

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی‏ {إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ‏.} (نحل/90) الْعَدْلُ الْإِنْصَافُ وَ الْإِحْسَانُ التَّفَضُّلُ‏. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 29)

امیر المؤمنین (علیه السلام) در باره سخن خداوند متعال {در حقيقت، خدا به دادگری و نيكوكاری به خويشاوندان فرمان می‌دهد.} فرمود: عدل، انصاف است و احسان، بخشش.

 

2- اهمیت عدالت و انصاف

اَللهُ تَعالی: وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ‏. (أعراف/ 181)

و از ميان كسانی كه آفريده‌ايم، گروهی هستند كه به حق هدايت می‌كنند و به حق داوری می‌کنند.

 

اللَّهِ تَعَالَی‏ : إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ‏. (نحل/90)

خدا به دادگری و نيكوكاری به خويشاوندان فرمان می‌دهد.

 

اَللهُ تَعالی:… وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ… (شوری/15)

… و به من فرمان داده‌اند كه در ميان شما به عدالت رفتار كنم…

 

اَللهُ تَعالی:… وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ. (ممتحنه/8)

… و با ايشان عدالت ورزيد، زيرا خدا دادگران را دوست می‌دارد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اَلاِنصافُ شیمَهُ الاَشرافِ. (غررالحکم ج 1 ص 152)

انصاف، منش و مرام بزرگان است.

 

اَلْبَاقِرُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: وَ لَا عَدْلَ كَالْإِنْصَافِ‏ … (بحار الأنوار ج ‏75 ص 165)

و هیچ عدالتی همچون انصاف و دادگری نیست…

 

3- آثار عدالت و انصاف

اَللهُ تَعالی: وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ‏. (حجرات/ 9 )

و عدالت پیشه كنيد، كه خدا دادگران را دوست می‌دارد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ:…فَاِنَّ فِي الْعَدْلِ سَعَةٌ وَ مَنْ ضَاقَ عَلَيْهِ الْعَدْلُ فَالْجَوْرُ عَلَيْهِ أَضْيَقُ. (نهج البلاغه خطبه 15)

… بدرستی که گشايش امور با عدالت است. كسی كه عدالت او را در مضيقه اندازد، ظلم و ستم مضيقه بيشتری برای او ايجاد می‌كند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: بِالْعَدْلِ تَصْلُحُ الرَّعِيَّةُ. (عيون الحكم ص 185)

با عدالت امور مردم اصلاح می‌‌شود.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: بِالْعَدْلِ تَتَضَاعَفُ الْبَرَكَاتُ. (عيون الحكم ص 188)

با عدالت، برکت‌ها بیشتر می‌شود.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ أَنْصَفَ أُنْصِفَ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

هر كه (بامردم) انصاف كند، (با او) انصاف كرده شود.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ كَثُرَ إِنْصَافُهُ تَشَاهَدَتِ النُّفُوسُ بِتَعْدِيلِهِ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

هر كه انصاف او بسيار باشد، همگان به عدالت او گواهی می‏‌دهند.

 

سُئِلَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَيُّهُمَا أَفْضَلُ، الْعَدْلُ أَوِ الْجُودُ؟ فَقَالَ (أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام): الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا، وَ الْجُودُ يُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا؛ وَ الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ، وَ الْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ؛ فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَ أَفْضَلُهُمَا. (نهج البلاغه حکمت 437)

از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) سؤال شد: كدام يك از اين دو برترند: عدالت يا بخشندگی؟ فرمود: عدالت، هر چيز را به جای خود می‌نهد و بخشندگی آن را از جای خود بيرون می‌نهد. عدل، نگهدارنده‌ی همگان است و بخشندگی، تنها كسی را در بر می‌گيرد كه بخشش نصيب او شده است. پس، عدالت از بخشندگی شريف‌تر و برتر است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الدِّينُ وَ الْأَدَبُ وَ الْعَدْلُ نَتِيجَةُ الْعَقْلِ. (عيون الحكم ص 26)

دین، ادب و عدالت، نتیجه‌ی عقل است.

 

اَلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلَامُ: اسْتِعْمَالُ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ مُؤْذِنٌ بِدَوَامِ النِّعْمَةِ. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 26)

به کار بردن عدل و احسان، اعلام به دوام نعمت است.

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الْعَدْلُ أَحْلَی مِنَ الْمَاءِ يُصِيبُهُ الظَّمْآنُ مَا أَوْسَعَ الْعَدْلَ إِذَا عُدِلَ فِيهِ وَ إِنْ قَلَ‏. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 35)

عدل، شیرین‌تر است از آبی که به تشنه‌کام می‌رسد؛ و چه قدر عدل گسترده است، اگر عدل در آن باشد، گرچه کم باشد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَعْدَلُ السِّيرَةِ أَنْ تُعَامِلَ النَّاسَ بِمَا تُحِبُّ أَنْ يُعَامِلُوكَ بِهِ. (عيون الحكم ص113)

عادلانه‌ترين روش اين است كه با مردم آنگونه رفتار كنی كه دوست داری با تو چنان باشند.

 

4- آثار بی عدالتی

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَظْلَمُ النَّاسِ مَنْ سَنَّ سُنَنَ الْجَوْرِ وَ مَحَا سُنَنَ الْعَدْلِ. (عيون الحكم ص 126)

ستمكارترين مردم كسی است كه به راه جور و ستم برود و راه عدل را محو كند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّ الْقُبْحَ فِي الظُّلْمِ بِقَدْرِ الْحُسْنِ فِي الْعَدْلِ. (عيون الحكم ص 150)

همانا قبیح بودن در ظلم به اندازه نیکو بودن در عدالت است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَجْوَرُ السِّيرَةِ أَنْ تَنْتَصِفَ مِنَ النَّاسِ وَ لَا تُعَامِلْهُمْ بِهِ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

ظالمانه‌ترین روش آن است که از مردم انصاف بخواهی، اما خودت با آنان به انصاف رفتار نکنی.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ مَنَعَ الْإِنْصَافَ‏ سُلِبَ الْإِمْكَانَ. (عيون الحكم  ص 51)

كسی كه انصاف (عدالت) به خرج ندهد، خداوند قدرت را از او بگيرد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ عَدِمَ إِنْصَافَهُ لَمْ يُصْحَبْ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

کسی که انصاف نداشته باشد، کسی با او همراه نمی‌شود.

 

5- شرایط عدالت و انصاف

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اِسْتَعِنْ عَلَی الْعَدْلِ بِحُسْنِ النِّيَّةِ فِي الرَّعِيَّةِ وَ قِلَّةِ الطَّمَعِ وَ كَثْرَةِ الْوَرَعِ. (عيون الحكم ص77)

از حسن نیت به مردم و کاهش طمع ورزی و فزونی پارسایی، برای عدالت کمک بگیرد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مِنْ لَوَازِمِ الْعَدْلِ التَّنَاهِي عَنْ الظُّلْمِ. (عيون الحكم ص 468)

از شرایط عدل، باز ايستادن از ظلم است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: دَاوُوا الْجَوْرَ بِالْعَدْلِ. (عيون الحكم ص 250)

ستم را با عدالت درمان کنید.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مِنْ عَلَامَاتِ النَّبْلِ الْعَمَلُ بِسُنَّةِ الْعَدْلِ. (عيون الحكم ص 269)

از علامت‌های نجابت، عمل كردن به روش عدالت است.

 

6- عدالت و عفو

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَحْسِنِ الْعَفْوَ فَإِنَّ الْعَفْوَ مَعَ الْعَدْلِ أَشَدُّ مِنَ الضَّرْبِ لِمَنْ كَانَ ذَا عَقْلٍ. (عيون الحكم ص 80)

عفو و گذشت را نيكو بشمار. زيرا گذشت همراه با دادگری، برای کسی که عقل دارد، سخت‌تر از زدن (مجازات) است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الْعَدْلُ أَنَّكَ إِذَا ظُلِمْتَ أَنْصَفْتَ وَ الْفَضْلُ أَنَّكَ إِذَا قَدَرْتَ عَفَوْتَ. (عيون الحكم ص 65)

عدل و داد به این است که هرگاه تو مورد ظلم و ستم واقع شدی، انصاف به خرج دهی و فضیلت و برتری هنگامی است که قدرت یافتی، عفو کنی.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الْكَرِيمُ يَعْفُو مَعَ الْقُدْرَةِ وَ يَعْدِلُ مَعَ الْإِمْرَةِ وَ يَكُفُّ إِسَاءَتَهُ وَ يَبْذُلُ إِحْسَانَهُ. (عيون الحكم ص 63)

بزرگوار با توانایی گذشت می‌کند و در فرمانروایی به عدالت رفتار می‌کند و زشتی خود را از مردم پنهان می‌کند و نکویی خود را اعطاء می‌کند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الْمُرُوَّةُ: الْعَدْلُ فِي الْإِمْرَةِ وَ الْعَفْوُ فِي الْقُدْرَةِ وَ الْمُوَاسَاةُ فِي الْعِشْرَةِ. (عيون الحكم ص 65)

مردانگی: عدالت در فرمانروایی و گذشت با قدرت و یاری کردن در تنگدستی است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: كُنْ جَمِيلَ الْعَفْوِ إِذَا قَدَرْتَ عَامِلًا بِالْعَدْلِ إِذَا مَلَكْتَ. (عيون الحكم ص 393)

در زمانی که قدرت داری، خوش گذشت باش و در زمانی که زمامداری، دادگر باش!

 

7- انواع عدالت و انصاف

7-1- عدالت و انصاف در حکم و قضاوت

الله تعالی :… وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ‏. (شوری/ 15)

و مأمور شدم كه ميان شما عدالت كنم.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: الْجَوْرُ مُضَادُّ الْعَدْلِ. (عيون الحكم ص 61)

ستمرانی برخلاف عدالت است.

 

أَعْدَلُ‏ الْخَلْقِ‏ أَقْضَاهُمْ‏ بِالْحَقِّ. (تصنيف غرر الحكم ص 69)

عادل‌ترین مردم، کسانی هستند که بیش از همه به حق داوری کنند.

 

أَبِي مَالِكٍ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَخْبِرْنِي بِجَمِيعِ شَرَائِعِ الدِّينِ قَالَ قَوْلُ‏ الْحَقِّ وَ الْحُكْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 26)

ابی مالک: به امام سجاد (علیه السلام) عرض کردم: کلّیات مقررات دین را به من خبر بده. فرمود: گفتار حق، حکم به عدالت، و وفای به عهد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّ مِنَ الْعَدْلِ أَنْ تَنْتَصِفَ‏ فِي الْحُكْمِ وَ تَتَجَنَّبَ الظُّلْمَ. (عيون الحكم ص 150)

همانا از عدالت این است که در حکم دادن انصاف داشته باشی و از ظلم دوری کنی.

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ثَلَاثَةٌ هُمْ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّی يَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ- رَجُلٌ لَمْ تَدْعُهُ قُدْرَةٌ فِي حَالِ غَضَبِهِ إِلَی أَنْ يَحِيفَ عَلَی مَنْ تَحْتَ يَدِهِ وَ رَجُلٌ مَشَی بَيْنَ اثْنَيْنِ فَلَمْ يَمِلْ مَعَ أَحَدِهِمَا عَلَی الْآخَرِ بِشَعِيرَةٍ وَ رَجُلٌ قَالَ بِالْحَقِّ فِيمَا لَهُ وَ عَلَيْهِ‏.  (بحار الأنوار ج ‏72 ص 33)

سه کس در قیامت نزدیک‌ترین مردم به خدای عزیز و بلند مرتبه هستند، تا از حساب فارغ شوند: مردی که در حال خشم، قدرتش او را به ستم به زیردست نکشاند؛ مردی که میان دو کس برود و یک جو، یکی را به دیگری ترجیح ندهد؛ و مردی که حق را بگوید، چه به سودش باشد، چه به زیانش.

 

 7-2- رعایت عدالت با دوست و دشمن

اَلسّجادُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: وَ أَمَّا حَقُّ الصَّاحِبِ فَأَنْ تَصْحَبَهُ بِالْفَضْلِ مَا وَجَدْتَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ إِلَّا فَلَا أَقَلَّ مِنَ الْإِنْصَافِ‏ وَ أَنْ تُكْرِمَهُ كَمَا يُكْرِمُكَ وَ تَحْفَظَهُ كَمَا يَحْفَظُكَ ‏ …(بحار الأنوار ج ‏71 ص 17)

حق دوست این است که تا آنجا که می‌توانی با بزرگواری با او برخورد کنی، و چون نتوانستی، حداقل به انصاف با او رفتار کن و او را ارجمند بدار، آنگونه که او تو را ارج می‌نهد. و او را نگهدار و پشتیبانی کن، آنگونه که او تو را نگهدای و پشتیبانی می‌کند…

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: ابْذُلْ لِأَخِيكَ دَمَكَ وَ مَالَكَ وَ لِعَدُوِّكَ عَدْلَكَ وَ إِنْصَافَكَ‏ وَ لِلْعَامَّةِ بِشْرَكَ وَ إِحْسَانَكَ تسلم [سَلِّمْ‏] عَلَی النَّاسِ يُسَلِّمُوا عَلَيْكَ. (بحار الأنوار ج ‏75 ص 50)

جان و مال خود را فدای برادرت کن، و دادگری و انصاف خود را بر دشمنت معمول دار، و خوشرویی و احسانت را برای باقی مردم بگذار. بر مردم سلام کن تا بر تو سلام کنند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: عَلَيْكَ بِالْعَدْلِ فِي الْعَدُوِّ وَ الصَّدِيقِ وَ الْقَصْدِ فِي الْفَقْرِ وَ الْغِنَی. (عيون الحكم ص 334)

بر تو باد عدالت برای دشمن و دوست و نیز میانه‌روی در بین فقر و ثروت!

 

7-3- عدالت و انصاف با خود

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ تَحَلَّی بِالْإِنْصَافِ بَلَغَ مَرَاتِبَ الْأَشْرَافِ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

هر كه خود را به عدل و انصاف بيارايد، رتبه‌های بزرگان را دريابد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: غَايَةُ الْعَدْلِ أَنْ يَعْدِلَ الْمَرْءُ فِي نَفْسِهِ. (عيون الحكم ص 349)

نهایت عدالت آن است که مرد درباره‌ی خود عدالت ورزد.

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَنْ أَرَادَ أَنْ يُسْكِنَهُ اللَّهُ جَنَّتَهُ فَلْيُحْسِنْ خُلُقَهُ وَ لْيُعْطِ النَّصَفَةَ مِنْ نَفْسِه… (وسائل الشيعه ج ‏15 ص 285)

كسی كه می‏‌خواهد كه خداوند او را در بهشتش جای دهد، پس بايد اخلاقش را نيكو سازد و در باره‌ی خود منصفانه رفتار كند…

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّ لِلَّهِ جَنَّةً لَا يَدْخُلُهَا إِلَّا ثَلَاثَةٌ أَحَدُهُمْ مَنْ حَكَمَ فِي نَفْسِهِ بِالْحَقِ‏. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 41)

خدا را بهشتی است که در آن درنمی‌آید مگر سه کس؛ که یکی از آنان کسی است که درباره خود حکم به­ حق می‌کند.

 

7-4- عدالت و انصاف با مردم و دیگران

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ أَعْدَلُ النَّاسِ مَنْ رَضِيَ لِلنَّاسِ مَا يَرْضَی لِنَفْسِهِ وَ كَرِهَ لَهُمْ مَا يَكْرَهُ لِنَفْسِهِ‏. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 25)

عادل‌ترین مردم، آن کسی است که بپسندد برای مردم، آنچه را که برای خود می‌پسندد؛ و بد بدارد برای ایشان، آنچه را که برای خود بد می‌دارد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ (فِي وَصِيَّتِهِ لِابْنِهِ الْحَسَنِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): يَا بُنَيَّ اجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ اكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا وَ لَا تَظْلِمْ كَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ كَمَا تُحِبُّ أَنْ يُحْسَنَ إِلَيْكَ وَ اسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِكَ مَا تَسْتَقْبِحُ مِنْ غَيْرِكَ وَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِكَ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ وَ قُلْ مَا تَعْلَمُ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَكَ‏. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 29)

پسرجانم! در آنچه میان تو و غیر تو است، خودت را میزان قرار بده و دوست بدار برای دیگری، آنچه برای خود دوست می‌داری، و بد دار برایش آنچه برای خود بد می‌داری. ستم مکن، اگر نمی‌خواهی مورد ستم قرار بگیری. نیکی کن، همانگونه که دوست داری به تو نیکی شود. برای خویش زشت شمار، آنچه از دیگران زشت می‌شماری، و بپسند برای مردم، آنچه را که برای خود می‌پسندی. آنچه نمی‌دانی نگو، و آنچه می‌دانی بگو، و مگو آنچه نمی خواهی درباره تو بگویند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَحِبَّ لِعَامَّةِ رَعِيَّتِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ أَهْلَ بَيْتِكَ وَ أَكْرَهْ لَهُمْ مَا تَكْرَهُ لِنَفْسِكَ وَ أَهْلَ بَيْتِكَ فَإِنَّ ذَلِكَ أَوْجَبُ لِلْحُجَّةِ وَ أَصْلَحُ لِلرَّعِيَّةِ. (بحار الأنوار ج ‏72 ص27)

بخواه برای همه رعیت خود، آنچه برای خود و خاندانت می‌خواهی؛ و بد دار برای آنها، آنچه برای خود و خاندانت بد می‌داری؛ چرا که این حجت را ثابت‌تر می‌سازد و رعیت را بهتر اصلاح می‌کند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَعْدَلُ النَّاسِ مَنْ أَنْصَفَ مِنْ ظُلْمِهِ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

عادل‌ترين مردم، كسی است كه با شخصی كه بر او ستم روا داشته است به انصاف رفتار كند.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: عَامِلْ سَائِرَ النَّاسِ بِالْإِنْصَافِ وَ عَامِلِ الْمُؤْمِنِينَ بِالْإِيثَارِ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

با ديگر مردم به انصاف رفتار كن و با مؤمنان به ايثار.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَعْدَلُ السِّيرَةِ أَنْ تُعَامِلَ النَّاسَ بِمَا تُحِبُّ أَنْ يُعَامِلُوكَ بِهِ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

عادلانه‌ترین روش آن است که با مردم به گونه‌ای رفتار کنی که دوست داری با تو آن گونه رفتار کنند.

 

7-5- رعایت عدالت میان  آشنا و غریبه

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مِنْ أَفْضَلِ الِاخْتِيَارِ وَ أَحْسَنِ الِاسْتِظْهَارِ أَنْ تَعْدِلَ فِي الْقَضَاءِ وَ تُجْرِيَهُ فِي الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ عَلَی السَّوَاءِ. (عيون الحكم ص471)

برترین انتخاب و پشتگرمی آن است که به عدالت حکم کنی و حکم خدا را بر آشنا و غریبه به طور یکسان جاری کنی.

 

7-6- عدالت با  مظلوم و ناتوان

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَحْسَنُ‏ الْعَدْلِ‏ نُصْرَةُ الْمَظْلُومِ. (تصنيف غرر الحكم ص 446)

بهترین عدالت، یاری مظلوم است.

 

أمير المؤمنين عَلَيْهِ السَّلَامُ:… ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالاْعْذَارِ إِلَی اللهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ، فَإِنَّ هَؤُلاَءِ مِنْ بَيْنِ الرَّعِيَّةِ أَحْوَجُ إِلَی الاْنْصَافِ مِنْ غَيْرِهِمْ وَکُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَی اللهِ فِي تَأْدِيَةِ حَقِّهِ إِلَيْهِ. (نهج البلاغه نامه 53)

با مردم چنان باش، كه در روز حساب كه خدا را ديدار می‌كنی، عذرت پذيرفته آيد كه گروه ناتوانان و بينوايان به عدالت تو نيازمندتر از ديگران‌اند و چنان باش كه برای يك يك آنان در پيشگاه خداوندی، در ادای حق ايشان، عذری داشته باشی.

 

7-7- عدالت و انصاف با نزدیکان و زیر دستان

اَللهُ تَعالی: وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبی‏. (أنعام/ 152)

و هنگامی که سخن گویید، عدالت ورزید هر چند درباره‌ی خویشان باشد.

 

اَلرَسُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:‏‏ كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ. (بحار الأنوار ج ‏72 ص 37)

همه‌ی شما نگهبان هستید و نسبت به زیردستان خود مسئولیت دارید.

 

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ:  ثَلَاثَةٌ هُمْ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّی يَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ- رَجُلٌ لَمْ تَدْعُهُ قُدْرَةٌ فِي حَالِ غَضَبِهِ إِلَی أَنْ يَحِيفَ عَلَی مَنْ تَحْتَ يَدِهِ وَ رَجُلٌ مَشَی بَيْنَ اثْنَيْنِ فَلَمْ يَمِلْ مَعَ أَحَدِهِمَا عَلَی الْآخَرِ بِشَعِيرَةٍ وَ رَجُلٌ قَالَ بِالْحَقِّ فِيمَا لَهُ وَ عَلَيْهِ‏.  (بحار الأنوار ج ‏72 ص 33)

سه کس در قیامت نزدیک‌ترین مردم هستند به خدای عزیز و بلندمرتبه تا از حساب فارغ شوند: مردی که در حال خشم، قدرتش او را به ستم به زیردست نکشاند؛ مردی که میان دو کس برود و یک جو، یکی را به دیگری ترجیح ندهد؛ و مردی که حق را بگوید، چه به سودش باشد، چه به زیانش.

 

7-8- عدالت و انصاف در مسؤلیت و قدرت

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَنْصِفِ اللهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ، وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِکَ، وَ مَنْ لَکَ فِيهِ هَوًی مِنْ رَعِيَّتِکَ، فَإِنَّکَ إِلاَّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ؛ وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللهِ کَانَ اللهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ، وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ، وَ کَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّی يَنْزِعَ أَوْ يَتُوبَ. وَ لَيْسَ شَيْءٌ أَدْعَی إِلَی تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللهِ وَ تَعْجِيلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَة عَلَی ظُلْم، فَإِنَّ اللهَ سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ. (نهج البلاغه نامه 53)

با خدا و با مردم، و با خويشاوندان نزديك، و با افرادی از رعيّت خود كه آنان را دوست داری، انصاف را رعايت كن، كه اگر چنين نكنی ستم روا داشتی، و كسی كه به بندگان خدا ستم روا دارد، خدا به جای بندگانش، دشمن او خواهد بود، و آن را كه خدا دشمن شود، دليل او را نپذيرد، كه با خدا سر جنگ دارد، تا آنگاه كه باز گردد، يا توبه كند، و چيزی چون ستمكاری نعمت خدا را دگرگون نمی‌‏كند، و كيفر او را نزديك نمی‏‌سازد، كه خدا دعای ستمديدگان را می‏‌شنود و در كمين ستمكاران است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَعْدَلُ النَّاسِ مَنْ أَنْصَفَ عَنْ قُوَّةٍ وَ أَعْظَمُهُمْ حِلْماً مَنْ حَلُمَ عَنْ قُدْرَةٍ. (تصنيف غرر الحكم ص 394)

عادل‌ترین افراد کسی است که در عین توانایی به انصاف عمل کند و بردبارترینِ آنها کسی است که در عین قدرت، بردبار باشد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اَلْإِنْصَافُ‏ زَيْنُ الْإِمْرَةِ. (عيون الحكم  ص 51)

عدالت، زینت حکمرانی است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: زَكَاةُ الْقُدْرَةِ الْإِنْصَافُ‏. (عيون الحكم  ص 51)

زكاتِ قدرت، انصاف است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اَلْعَدْلُ قِوَامُ الرَّعِيَّةِ. (عيون الحكم ص 30)

عدالت، برپادارنده مردم است.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اُذْكُرْ عِنْدَ الظُّلْمِ عَدْلَ اللَّهِ فِيكَ وَ عِنْدَ الْقُدْرَةِ قُدْرَةَ اللَّهِ عَلَيْكَ. (عيون الحكم ص 77)

در هنگام ظلم وستم، به یاد آور عدالت و دادگستری خدا را نسبت به خودت. و در هنگام قدرت و توانایی، قدرت خداوند را بر خویش متذکر شو!

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَعْدَلُ النَّاسِ مَنْ أَنْصَفَ عَنْ قُوَّةٍ. (عيون الحكم ص 122)

عادل‏‌ترین مردم کسی است که از روی قدرت، انصاف به خرج بدهد.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: كَفَی بِالْعَدْلِ سَائِساً. (عيون الحكم ص 386)

دل‌ها  را با عدالت آرام و هماهنگ ‏ساز.

 

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أِعْدِلْ تَحْكُمْ. (عيون الحكم ص 78)

دادگری كن تا حکمرانی کنی.

 

7-9- عدالت و انصاف نسبت به بی‌انصاف

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اَلْمُؤْمِنُ‏ يُنْصِفُ‏ مَنْ‏ لَا يُنْصِفُهُ‏.(عيون الحكم ص 28)

مؤمن، با كسی كه با وی بی‌انصافی كند، به انصاف رفتار کند.

 

8- عدالت و انصاف در دعاها

اَلسّجادُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لَا تُقَاصَّنِي بِمَا اجْتَرَحْتُ وَ لَا تُنَاقِشْنِي بِمَا اكْتَسَبْتُ، وَ لَا تُبْرِزْ مَكْتُومِي، وَ لَا تَكْشِفْ مَسْتُورِي، وَ لَا تَحْمِلْ عَلَی مِيزَانِ الْإِنْصَافِ‏ عَمَلِي، وَ لَا تُعْلِنْ عَلَی عُيُونِ الْمَلَإِ خَبَرِي… (صحيفه سجاديه دعای 41)

خداوندا! بر محمّد و آلش درود فرست… و به آنچه مرتکب شده‌ام از من تقاص مگیر و به خاطر آنچه که انجام داده‌ام در اعمالم مناقشه مفرما، و آنچه را پنهان کرده‌ام، آشکار مساز و آنچه را پوشیده داشتم، برمَلا نکن و عمل مرا با ترازوی انصاف سنجش مکن و وضعیت مرا در برابر دیدگان همه‌ی مردم آشکار مساز.

 

اَلسّجادُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اَللَّهُمَّ زَيِّنْ لِي فِيهِ السِّتْرَ وَ الْعَفَافَ وَ اسْتُرْنِي فِيهِ بِلِبَاسِ الْقُنُوعِ وَ الْكَفَافِ وَ حَلِّنِي فِيهِ بِحُلِيِّ الْفَضْلِ وَ الْإِنْصَافِ‏ بِعِصْمَتِكَ يَا عِصْمَةَ الْخَائِفِينَ. (بحار الأنوار ج ‏95 ص 35)

خداوندا! مرا به پوشش و پاکدامنی زینت ده و جامه‌ی قناعت و بسندگی را به من بپوشان و به زیور فضل و انصاف بیارای. به نگهداری‌ات، ای نگهدارنده بیمناکان!

 

اَلْكَاظِمُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: اَللَّهُمَّ يَدُكَ فَوْقَ كُلِّ ذِي قُدْرَةٍ وَ قُوَّتُكَ أَعَزُّ مِنْ كُلِّ قُوَّةٍ وَ سُلْطَانُكَ أَجَلُّ مِنْ كُلِّ سُلْطَانٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ كُنْ عِنْدَ ظَنِّي فِيمَا لَمْ أَجِدْ فِيهِ مَفْزَعاً غَيْرَكَ وَ لَا مَلْجَأَ سِوَاكَ فَإِنَّنِي أَعْلَمُ أَنَّ عَدْلَكَ أَوْسَعُ مِنْ جَوْرِ الْجَبَّارِينَ‏ وَ أَنَ‏ إِنْصَافَكَ‏ مِنْ‏ وَرَاءِ ظُلْمِ‏ الظَّالِمِينَ‏ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَجْمَعِينَ وَ أَجِرْنِي مِنْهُمْ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِين‏… (بحار الأنوار ج ‏91  ص 336)

بارخدایا! دست تو بالای دست هر نیرومندی است و توانایی‌ات ارجمندتر از هر نیرویی است و سلطنت تو بالاتر از همه سلطنت‌هاست. پس بر محمد و خاندانش درود فرست و در آنچه پناه و دادرسی جز تو نمی‌یابم، همراه من باش. به راستی که من می‌دانم عدالت تو از ستم ستمگران گسترده‌تر است و انصاف تو فراتر از ظلم ظالمان است. بر محمد و همه خاندانش درود فرست و مرا پناه ده، ای مهربان ترین مهربانان!…

 

9- عدالت در عصر ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)

اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ:… يَا عَمَّار (عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ)…سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ يُظْهِرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْحَقَّ وَ الْعَدْلَ فِي الْبِلَادِ وَ يُحْسِنَ حَالَ عَامَّةِ النَّاسِ وَ يَجْمَعَ اللَّهُ الْكَلِمَةَ وَ يُؤَلِّفَ بَيْنَ الْقُلُوبِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ لَا يُعْصَی اللَّهُ فِي أَرْضِهِ وَ يُقَامَ‏ حُدُودُ اللَّهِ‏ فِي‏ خَلْقِهِ‏ وَ يُرَدَّ الْحَقُّ إِلَی أَهْلِهِ فَيُظْهِرُوهُ حَتَّی لَا يَسْتَخْفِيَ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْحَقِّ مَخَافَةَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ أَمَا وَ اللَّهِ يَا عَمَّارُ لَا يَمُوتُ مِنْكُمْ مَيِّتٌ عَلَی الْحَالِ الَّتِي أَنْتُمْ عَلَيْهَا إِلَّا كَانَ أَفْضَلَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ كَثِيرٍ مِمَّنْ شَهِدَ بَدْراً وَ أُحُداً فَأَبْشِرُوا. (بحار الأنوار ج ‏52 ص 127)

ای عمار!… منزه است خداوند…

… آیا دوست نمی‌دارید حق آشکار شود؛ عدالت در دنیا گسترش یابد؛ حال عموم مردم نیکو گردد؛ خداوند هدف ها را یکی کند و دل های پراکنده را با هم پیوند دهد؛ کسی در زمین خدا معصیت نکند؛ حدود الهی در میان مردم جاری گردد؛ حق به اهلش منتقل شود و صاحب حق آن را آشکار سازد تا آنکه از ترس کسی چیزی پوشیده نماند؟

ای عمار! به خدا قسم! هر کس از شما با این عقیده که شما دارید بمیرد، از بسیاری از آنها که در جنگ بدر و احد حاضر بودند، برتر و بهتر است. پس مژده باد برشما!

 

الْبَاقِرِ علیه السلام:  إِذَا قَامَ‏ قَائِمُ‏ أَهْلِ‏ الْبَيْتِ‏ قَسَّمَ‏ بِالسَّوِيَّةِ وَ عَدَلَ‏ فِي‏ الرَّعِيَّةِ فَمَنْ أَطَاعَهُ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُ فَقَدْ عَصَی اللَّهَ وَ إِنَّمَا سُمِّيَ الْمَهْدِيَّ لِأَنَّهُ يُهْدَی إِلَی أَمْرٍ خَفِيٍّ… (بحار الأنوار ج ‏52 ص 350)

وقتی قائم اهل بیت علیه السلام خروج کند، اموال را مساوی تقسیم و در مورد مردم به عدالت رفتار می کند؛ هر کس مطیع او باشد، مطیع خدا و هر کس او را نافرمانی کند، نافرمانی از خدا کرده است و حضرت را مهدی نامیده اند،چون به امری پنهان هدایت می کند…